Fálkinn - 18.01.1961, Qupperneq 24

Hvemig lézt Karl tdlfti 1
Mánaðardaginn, sem löngu síðar varð
þjóðardagur íslendinga, 17. júní 1682
fæddist Karli konungi XI. sonur í Stock-
holmshöll. Hann var vatni ausinn og
nefndur Carl, eftir föður sínum og afa.
Móðir hans var Ulrikka Eleonora, dótt-
ir Friðriks III. Danakonungs og og prins-
inn ungi var þannig danskur í aðra ætt-
eins og margir prinsar og prinsessur
fyrr og síðar á Norðurlöndum. Þess hafði
verið vænzt, að mægðir konungsfjöl-
skyldnanna yrðu til þess að koma á friði
á Norðurlöndum, en Danir og Svíar
höfðu lengi eldað grátt silfur og aðeins
24 árum áður en sænsk-danski prinsinn
fæddist, höfðu Svíar tekið af Dönum
Skán, Iialland, Blekinge og fleiri hér-
uð, sem landfræðilega áttu betur heima
undir sænskri stjórn en danskri. En því
höfðu Danir ekki gleymt.
Skothríðin frá virkjunum og skipun-
um í Stokkhólmi, sem fagnaði fæðingu
þessa hvítvoðungs, er síðar nefndist
Karl XII., varð táknræn fyrir ævi hans,
sem fyrst og fremst einkenndist af púð-
urreyk.
Það var Hedvig Elenora, amma unga
prinsins, sem réð mestu um uppeldi
hans, eins og margt annað innan hallar-
múranna í Stokkhólmi. Hún var ættuð
frá Holstein og hafði verið gift Karli X.
Gústaf, erkióvini Dana. Hún hafði sjálf
látið ræna húsgögnum og listaverkum
úr dönsku höllunum Frederiksborg og
Kronborg og hataði allt, sem danskt
var. Má fara nærri um hvernig hugur
hennar var í garð hinnar dönsku tengda-
dóttur sinnar, enda varð ævi Ulrikku
Eleonoru sannkölluð harmsaga.
Karl XI. var að mörgu leyti dugnaðar-
maður, en mesti harðstjóri. En móðir
hans var enn meiri harðstjóri, og bitn-
aði það einkum á hinni dönsku tengda-
dóttur hennar, sem átti að verða „frið-
ardrottningin“ á sínum tíma. Bernsku-
ár Karls hins unga voru ömurleg. Hon-
um var séð fyrir góðri menntun, en
helzta skemmtun hans voru fífldjarfar
sleðaferðir og bjarndýraveiðar, en ekki
mátti nota skotvopn á birnina. Þegar
faðir hans dó og hann varð konungur,
tók amma hans völdin ásamt sérstöku
ríkisráði, þangað til Karl XII. yrði full-
veðja. En það var hann viðurkenndur
ári síðar, þó ekki hefði hann lögaldur
til. Hann var ekki orðinn 17 ára, er
hann varð einvaldur konungur Svía,
Finnlands og ýmissa baltiskra landa, er
Svíar höfðu lagt undir sig austan Eystra-
salts.
Nú hugðu óvinir Svía sér gott til glóð-
arinnar, að þjarma að Svíum og þess-
um strákgepli, sem orðinn var konung-
ur þeirra, og gerðu samtök með sér.
Friðrik IV. Danakonungur var pottur-
inn og pannan í þessu ráðabruggi. Hann
vildi endurheimta löndin, sem Svíar
höfðu tekið, og gerði bandalag við Ágúst
(sterka) II. Pólverja- og Saxakonung,
og Rússa-zarinn, sem báðir óttuðust
sænska stálið.
LANDGANGA í RUNGSTED.
Karl XII. var á bjarndýraveiðum, er
honum barst sú fregn, að óvinirnir þrír
hefðu sagt Svíum stríð á hendur. Hann
fór þegar til Stokkhólms, og segir sag-
an, að unglingurinn hafi gerbreytzt í
einni svipan. Hann fór þegar að týgja
herinn. Frétti hann að Friðrik Dana-
konungur hafði sent her til Holstein,
sem var vinveitt Svíum, og svaraði
þá með því að flytja sænskan her suð-
ur á Skán og kom honum yfir Eyrar-
sund til Rungsted í Danmörku, en það-
an var haldið til Kaupmannahafnar, og
var Karl í fararbroddi. Gerðist þetta
svo skjótt, að það kom flatt upp á Dana-
konung. En nú ógnaði sænskur her
sjálfri Kaupmannahöfn og Danir urðu
að semja frið og segja sig úr samband-
inu við zarinn og Ágúst sterka.
Og nú hélt Karl til Rússlands. Við
Narva sigraði hann rússneskan her Pét-
ur mikla, sem þó var miklu stærri en
hans, og rak Rússa úr sænsku löndun-
um austan Eystrasalts. Pétur zar varð
að flýja. Næst hélt Karl til Póllands,
vann þar allar orustur og Ágúst sterki
varð að afsala sér konungdómi í Pól-
landi, en Karl réð Pólverjum nýjan
konung sem hlynntur var Svíum, og
skyldu Pólverjar veita Karli liðsstyrk
gegn Rússum.
Viðureignin við Ágúst sterka hafði
tekið 6 ár. Allir undruðust hinn ung'a
Svíakonung, sem virtist ætla að ger-
breyta ríkjaskipan Evrópu, og sigurveg-
arinn frá Blenheim, síðar hertogi af
Marlborough (forfaðir Churchills) gerði
sér ferð til hans til að grennslast um
hvort hann hefði í huga að ráðast á
vestustu Evrópulöndin líka. En hugur
Karls beindist í austurátt. Hann taldi
Svíum stafa hagttu af Rússlandi, sem
þá var í uppgangi, undir stjórn Péturs
Framh. á bls. 29.
Miklar þjóðsögur hafa myndast um
Karl XII og mikiö um það deilt, hvort
hans eigin menn hafi líflátið hann
Eftir si'gra við Narva og yfir Dönum sneri Karl XII. sér að Ágúst sterka
Pólverjakonungi og hrakti hann frá völdum. — Myndin er af orrustu við
Ágúst sterka.
24 FALKINN