Vikan - 01.07.1954, Blaðsíða 10

RITSTJÓRI: ELÍN
PÁLMADÓTTIR
Svona voru föt lituð í
gamla daga
EFNI fatanna var oftast vaðmál,
en stundum lika klæði útlent,
er hét ýmsum nöfnum. En ekki báru
þau föt aðrir en efnafólk. Almenn-
ingur bar oftast föt með sauðarlitn-
um, grá, sauðsvört, sauðmórauð, og
þótti sundurgerð að vera að lita þau.
Algengast var að lita úr sortu, er
tekin var úr forarmýrum; er oftast
um 1—2 álna djúpt ofan í hana og
lagið nokkuð þykkt. Hún er hálf-
þunn eðja og var tekin upp með
klárum — vegin upp á hausnum.
Sortulitur var allvandhæfur, ef vel
átti að fara. Fyrst var tekið sortu-
lyng, skorið og sett vatn á og látið
standa viku eða hálfan mánuð, þar
til lögurinn var orðinn sterkur. Síð-
an var lynginu dreift á vaðmálið og
vafið saman og látið i pott og leg-
inum hellt yfir, svo að yfir fljóti
(Pottar þeir, sem tíðastir voru á
landi hér, voru djúpir, háir, að-
krepptir, að ofan með útlagsbrún, og
voru þvi hentugir til svona hluta.)
Lyng er og haft undir pottinum, til
þess að vaðmálið brenni ekki við
hann. Helzt er prik haft innan í
stranganum og hann látinn standa á
endann í pottinum, til þess að hægt
sé að velta verkefninu til. Svo var
liturinn soðinn 6—8 stundir og svo
látið kólna. Þetta varð mósvart á
lit og látið duga, þegar um efni til
hversdagsfata var að ræða. En ef
um spariföt var að gera, þurfti betri
bæn. Þá var tekin sorta (at) og
hrærð út í vatni, unz hún var
kögglalaus og þessi blanda var orð-
in sem þunnur grautur. Svo var
hann látinn setjast til og því þunna
rennt ofan af í annað ílát. Nú er
vaðmálið tekið og rakið varlega úr
stranganum, svo að sem minnst
missist af lynginu og leðjunni undan
sortuleginum „atað“ um mósvarta
vaðmálið; svo er það vafið upp sem
áður, látið í pottinn og lynginu vel
þjappað utan að því. Seinast er leg-
inum af sortunni hellt yfir, vænn
smérbiti látinn í pottinn og siðan
soðið i 12 stundir. Þá er látið standa,
þangað til kalt var orðið, vaðmálið
tekið upp úr og þvegið. Er það þá
orðið fallega svart á lit. Vandhæfi
var mikið á um lit þennan að brenna
ekki vaðmálið í litnum, og var smér-
ið ætlað til þess að varna því, að
svo færi, en margir álitu, að sortu-
lituð föt yrðu alltaf endingarverri.
Og sundurgerð þótti það af almenn-
ingi, að vera að lita föt svo. Stund-
um var og litað undir sortu úr
bláberjalegi.
Blátt
BLÁTT var litað mest úr blá-
steini (indigó) og á sama hátt
og títt hefir verið fram á vora daga,
en þótti ærin sundurgerð. Menn urðu
ákaflega hrifnir af indigóinu, þegar
það fór að flytjast, en það mun hafa
verið síðara hlut 18. aldar, en sá
litur þótti ærið dýr, 7—12 rdl. pund-
ið. Blátré (campeche-tré, brúbrís á
norðurlandi) mun ekki hafa farið að
flytjast hingað til lands fyrr en um
1820, og þá fyrst til Norðurlands, en
1824 þekkist hann ekki syðra, en
mun þá þegar hafa farið að flytj-
ast þangað. Áður lituðu konur blátt
úr storkablágresi, en það týndist,
eftir að blásteinninn kom, og var
sagt, að aðeins ein kona hefði kunn-
að það um 1780, ekki langt frá
Höfðakaupstað. en haldið aðferðinni
leyndri, og dó sú kunnátta út með
henni.
Fjólublátt
FJÖLUBLÁTT var litað úr kræki-
berjalyngi, en blátt úr bláberj-
um, en hvorttveggja litaðist upp.
Kautt
RAUTT lituðu menn almennt úr
kúahlandi; létu verkefnið liggja
í því í langan tíma (6 vikur), og
var það ekki fagur litur. Þá var og
mikið litað úr steinmosa, og var það
bæði fallegur litur, rauðbrúnn, og
haldgóður. Það stóð lengi á honum,
og þurfti lögurinn að vera hland
eins og við blásteininn. Hárautt lit-
uðu menn fyrst úr fjallagrösum.
Grösin voru lögð innan í verkefnið
og vafið utanum og saman eins og
í sortulitnum og soðið eina stund í
leirpotti. Svo var þaö tekið upp úr
og þvegið vandlega og grösin týnd
úr. Þá var það lagt í tréílát, ef
duga skyldi. Nýja þurfti hlandið upp
annan eða þriðja hvern dag að
minnsta kosti; gekk svo þetta viku
eða allt að hálfum mánuði, unz lit-
urinn var orðinn fagur.
Gult
ULT var litað úr ýmsu: fjalla-
grösum, jafna (oft bættur lit-
urinn með aðalbláberjalyngsblöðum
eða birkiblöðum, heimulunjóla, muru,
sóleyjum, gulmöðru o. fl., einu fyrir
sig eða fleiru saman; var það lagt
með verkefninu og soðið. Ef sokkar
voru litaðir gulir, sem ekki var svo
fátitt, var litarefninu troðið i sokk-
ana og soðið siðan.
Grænt
RÆNT litaði fólk þannig, að
lita fyrst gult, eins og áður er
sagt, og síðan úr blásteini á eftir.
Grænt var og litað úr brenninetlu
þannig, að láta hana með köldu
hlandi í eirketil og litarefnið með og
láta standa, þangað til liturinn var
orðinn nógu fagur. Spansgrænan
hefur líklega átt mestan þátt í lit-
uninni. Grænt var og litað úr safa úr
mururótum, og dökk- eða mógrænt
var litað úr geitnaskóf.
Hnappar
HNAPPá gerðu menn á hvers-
dagsföt úr beini, renndu þá og
surfu til úr stórgripaleggjum; höfðu
sumir hnappasmiðir sérstök verk-
færi til þess. Hnappa þessa lituðu
menn ýmislega, bláa, græna og
svarta eins og fötin og á sama hátt.
Ending og geymsla
EIGI var vandalaust að geyma föt
sín svo ,að vel færi um þau, því
að víða voru bæir ærið rakasamir
og fullir af allskonar óþverra. Til
þess að geyma fötin hafði fólk kist-
ur, og voru fatakistur einna vandað-
iii iii iimiiin
MATSEÐILLINN
Fjallagrasamjólk
1 handfylli fjallagrös, 1% 1.
mjólk, 3 msk sykur, 4 sneiðar
franskbrauð eða 2 rúgbrauð-
sneiðar.
Sjóðandi vatni er hellt yfir fjalla-
grösin, sem þurfa að vera vel tínd
og hrein og standi á þeim yfir nótt-
ina. Sykurinn er brúnaður á pönnu
og 1 dl. af vatni látinn saman við
hann og soðið vel saman. Fjallagrös-
in eru tekin úr vatninu, látin i sigti
og vatnið hrist vel af þeim. Síðan
eru grösin soðin með sykrinum og
vatninu í 5 mín., eftir það látin út í
mjólkina og soðið í 3 mín. Framreidd
með brauðteningum, brúnuðum í
sykri og smjöri.
Fjallagrasadrykkur
50 gr. vel tínd og þvegin fjallagrös
eru lögð í kalt vatn yfir nóttina.
Síðan soðið í 5 mín. í 2 1. af vatni
ásamt berki af hálfri sítrónu. 25 gr.
blóðberg er soðið með fjallagrösun-
um. 50 gr. af sykri er brúnað í skaft-
potti og seyðinu af jurtunum síðan
hellt út á sykurinn. Síað í lérefti og
látið á flöskur.
Saltsíld í súrum rjóma
Söltuð sild er verkuð og lögð i
bleyti í nokkra klukkutíma. Síðan er
hún lögð á fat, sykri stráð yfir, því
næst hellt yfir hana þykkum, súr-
um rjóma og fínt skornum lauk stráð
yfir rjómann.
astar og gengu mann fram af manni.
Þær voru útlendar, oftast norskar,
með kúptu loki og mismunandi að
stærð. Hefi ég heyrt talað um og
enda séð 40 og 60 fiska kistur frá
gömlu taxtatíðinni. En þó að fötin
væru geymd í góðum kistum, gat
samt komizt að þeim raki, og þurfti
þá að viðra þau við og við. En ann-
ar var óvinurinn ekki betri, sem
þurfti að sporna við, því að nóg var
um hann í rökum moldarhúsum. Það
var melurinn. Helzta ráð við honum
var að geyma hvannarót, reyrgras
og fleiri ilmjurtir með fötunum í
kistunni. Tilhaldsstúlkur höfðu og
reyr í fatakistunum til þess að gera
góða lykt í fötin. Faldbúnaður
geymdist mann fram af manni, og
margir áttu brúðkaupstreyjuna sína
fyrir sparitreyju alla æfi. Margrét
gamla á Stórhamri (dó um nírætt
milli 1890—1900) átti fermingarpils-
ið sitt óslitið, þegar hún dó — svart
vaðmálspils með rauðri bryddingu
að neðan. Það gerði ekki svo mikið
til, þó að fötin væru dýr í upphafi,
þau entust alla æfina og stundum
lengur. Það var ekki verið að eyma
í þau; bæði var vefjarefnið ekki
smátt og vaðmálin þæfð, og þá ekki
síður það, sem prjónað var. Prjóna-
brækurnar þæfðar, þangað til þær
stóðu sjáflar. Með þessu var end-
ing í fötunum.
(Ur Islenzkum þjóðháttum eftir
Jónas Jónasson frá Hrafnagili).
Illlllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllilliiiiiiiiiiiiiiiiiliiiaiilini
Tízkumynd
Hvítar kápur og stuttkápur eru
rnikið i tízku um þessar mundir og
þær eru líka ákaflega klæðilegar.
A myndinni er livítur tvílinepptur
ullarfrakki með stórum rúnnuð-
um kraga en litlum hornum. Káp-
an er frá A. Maguy í París.
10