Vikan - 30.11.1939, Blaðsíða 5

Nr. 48, 1939
VIK AN
5
'.[AíáJtk&hJúið
ox oms 0% &íhta
Samtal við Jóhannes S. Kjarval, listmálara.
í máx sjÁÉJfum------*
að var á blíðviðrismorgni í fardögum
1889. Hitamóða var í lofti, og hyll-
ingar yfir Meðallandssandi. Hæðir og koll-
ótt fjöll virtust rísa úr hafinu, en þetta
voru missýnir. Náttúran lætur ekki sitt
eftir hggja að villa mönnum sýnir, og lífið
gleymir aldrei að angra þá, sem smáir eru.
Við hestasteininn í hlaðinu á Efri-Ey
stóðu tveir hestar. Þeir lygndu augun-
um, blésu úr nösum og andvörpuðu í
fullkomnu skilningsleysi á háttum og hög-
um heimilisfólksins, sem hringsnerist hvað
um annað á hlaðinu og talaðist við með
ekkakenndum ákafa í röddinni. Hér var
verið að fylgja úr hlaði Þórunni, dóttur
Jóhannesar í Geitavík í Borgarfirði eystra
og yngsta syni hjónanna í Efri-Ey, er
skyldi fara austur í fóstur til móðurbróð-
ur síns og yfirgefa föðurhúsin. Þegar
móðirin kvaddi drenginn sinn, spurði hún
eins og til að friða sjálfa sig:
— Hvenær heldurðu, að þú komir aftur,
Jói minn?
— O, ég veit það ekki, svaraði Jó-
hannes Sveinsson Kjarval, og svo reið hann
úr hlaði og kom aldrei framar til föður-
húsanna. Þrjátíu og sjö árum síðar kom
hann aftur á þessar sömu slóðir, en þá
voru foreldrar hans dánir, systkini hans
flutt á burt og sveitungana þekkti hann
ekki.
Til 16 ára aldurs ólst hann upp hjá nafna
sínum í Geitavík, en þá hafði útþráin her-
tekið unglinginn, sem var hneigður fyrir
að fara einförum og teikna skip og fjöll
með anelíulitum og kaffirótarbréfum á
hvað, sem lit á festi. Einkar hugstætt við-
fangsefni var honum gamla strandferða-
skipið Hólar, og þóttu þær myndir hans
bera af öðrum, sem hann gerði. Á þess-
um árum fluttust margir Borgfirðingar
vestur um haf, og fengu margir með sér
mynd af Hólum eftir nánara samkomulagi
við listamanninn. Þetta voru fyrstu kynni
Kjarvals af hinu hagnýta gildi listarinnar.
Og kannske hefir það orðið til þess að ýta
undir hann að leggja út á málarabrautina.
En til þess að afla sér menntunar á því
sviði, varð hann að afla sér fjár, og til
þess voru ekki önnur ráð betri en að ráða
sig í skipsrúm á skútu. Og nú hófst skútu-
tímabilið í ævisögu Kjarvals. Fyrsta
veiðiferðin hófst með miklum þjáningum
og sex daga rúmlegu án þess að neyta
nokkurs. Þá var honum borinn hafragraut-
ur og kandíssykur. Svo rénaði sjóveikin.
Og sá, sem var „aumastur allra“ skreið
fram á borðstokkinn með færið sitt. Og
þarna dró hann í átta ár, og þá hafði hann
innbyrt nógu marga fiska til þess að fara
utan og leita sér menntunar. Það hafði allt-
af verið hans draumur, — hans takmark,
og nú var því náð. Förinni var heitið til
London án nánari ákvarðanna. Uppruna-
lega hafði hann hugsað sér að sækja þar
einhvern málaraskóla, en úr því varð þó
ekki, vegna þess að Lundúnabúar trúðu
því ekki, að íslenzkur sjómaður ætti þang-
að nokkurt erindi. En Kjarval notaði tím-
ann og aurana sína til að skoða listasöfn og
vinna úr frummyndum, sem hann hafði
dregið upp á sjómennskuárum sínum hér
heima. Þar sköpuðust myndir af íslenzk-
um f jöllum og íslenzkum veiðiskipum uppi
á sjöttu hæð í gömlu húsi, í miðri
Lundúnaþokunni. Þessar myndir þykja nú
hinar mestu gersemar og eru metnar mun
meira en önnur listaverk Kjarvals. Árin
afla sumum frægðar fyrir störf, sem eru
lítils metin, þegar þau eru framkvæmd.
Frá London fór Kjarval til Kaupmanna-
hafnar og lýkur þar námi við Kunst-
Akademiet. Síðan fer hann til Suðurlanda
og dvelur um tíma í Frakklandi og á ítalíu,
en þá fer hann aftur til Danmerkur og er
þar búsettur í nokkur ár. Árið 1921 flytzt
hann svo búferlum heim til Islands og hefir
dvalið hér síðan, óslitið að heita má.
Þetta er beinagrindin í fortíð þessa
manns, sem allir Reykvíkingar þekkja, og
flestir landsmenn kunna einhverja sögu um
eða eftir. Hann hefir náð því takmarki,
sem hann setti sér, áður en hann yfirgaf
fóstra sinn í Geitavík með þeim árangri
að standa framarlega meðal fremstu mál-
ara heimsins, sem nú lifa. En það er hvorki
heimsfrægðin né listagáfa hans, sem hefir
aflað honum þeirra vinsælda, sem hann
nýtur meðal samborgara sinna, heldur eru
það hinir kynlegu hættir hans og fram-
koma í hversdagslegri viðkynningu. En
þegar hann fæst til að segja gangandi gesti
um göturnar eitthvað um áhugamál sín,
og uppgötvanir, hugsjónir sínar og fyrir-
ætlanir, er ekkert jafn vonlaust, og að
reyna að malda í móinn, spyrja um or-
sakir og beita fyrir sig málsvörnum. „Rétt,
rétt,“ segir Kjarval, — og það, sem ég
segi er rétt, þegar ég segi það.
Frá meiningarlausum málalengingum
um ríkisskuldir og hrossaútflutning, dett-
ur honum allt í einu í hug, að það muni
vera kanellög í gufuhvolfinu, og að þykkt
þeirra og beltun muni ráða miklu um lund-
arfar manna og framtak allt. Og svo seg-
ist hann hafa veitt því eftirtekt, að þegar
einhverjum dettur eitthvað í hug hér á Is-
landi, þá er það sama framkvæmt skömmu
seinna út í heimi. Út frá því vill hann
álíta, að við íslendingar séum orsök í hinni
nýju heimsstyrjöld, því:
— Það ótrúlega er svo merkilegt. Mál-
verkið er eins og birta í mér sjálfum. En
það er alls ekki það, sem er merkilegt,
heldur hitt, að okkur vantar borgarmenn-
ingu fyrir borgirnar og sveitamenningu
fyrir sveitirnar —. Og svo vantar okkur
margt fleira . . . Það er merkilegt. — Mér
finnst það engin sveitamenning vera, nema
ég sjái færikvíarnar í túnfætinum og dá-
lítinn rolluhóp. Og við hefðum betur sent
færikvíar og nokkra ásauði á heimssýning-
una í New York í sumar en Leif heppna.
Með því hefðum við sýnt lítillæti okkar og
skilning á gildi fráfæranna fyrir íslenzka
menningu. Þá hefðum við vakið á okkur
athygli, — eftirminnilega athygli. Heim-
urinn mundi hafa tekið ofan fyrir okkur,
og við mundum hafa orðið stoltir af færi-
kvíunum okkar, af því að heimurinn tók
ofan fyrir þeim og okkur. — Við eigum
að keppa að því að vera meðeigendur í ein-
hverju, sem alltaf hefir verið til, og frá-
færurnar hafa alltaf verið til. Þær gáfu
okkur smjör og osta, og fráfærnalömbun-
um mikla lífsreynslu, sem stimuleraði þau
gegn mæðiveiki sinnar tíðar. Síðan hætt
var að færa frá, hefir komið afturkýtingur
í fjárstofninn, og dýralæknarnir fengið
vinnu. Þetta er alvarlegt mál, — mjög
merkilegt mál fyrir sveitirnar.
— Góð borgarmenning ?
— Það veit ég ekki. Ekki nema ég fengi
að ráða henni sjálfur. Og mig undrar það,
að enginn skuli koma til mín og biðja mig
að vera borgarstjóra í Reykjavík, þá mundi
mér gefast kostur á að innleiða þá borgar-
menningu, sem ég tel að vanti. Það er tal-
að um atvinnuleysi, en ég mundi brátt
bæta úr því með því að láta reisa boule-
ward yfir Háteigstúnið, stefna á Bláfjöll,
sunnan við Elliðavatnið. Þetta skyldi verða
breiður og mikill vegur. Og svo gætu þess-
ir listamenn okkar, sem eru í vandræðum
með sína list, höggið líkneski fram með
þessum vegi, og þar gætu þessi listaverk
staðið og vitnað um framtak okkar í allri
framtíð. Þetta væri verkefni, og nú er mun
erfiðara um verkefni en áður, þegar ekkert
var búið að gera. Nú er búið að gera allt
— nema þetta og eitthvað fleira. Samtíð-
in skapar þau verkefni, sem maður vinn-
ur úr. Sums staðar er búið að gera
of mikið. Nú er bara spursmálið, hvort við
höfum ráð á að taka það aftur, sem við
erum búin að vinna. Við erum til dæmis
Framh. á bls. 22.