Vikan - 01.02.1940, Side 4

4
VIKAN, nr. 5, 1940
með fáránlegum upptökusiðum og undar-
legustu seremóníum. I félög þessi fengu
ekki aðrir upptöku en velmetnir borgarar,
og Bellman mun hafa fallið miður að vera
ekki talinn hlutgengur í regluna Utile dulci,
sem stofnuð var til eflingar listum og vís-
indum. Hann tók sér þá fyrir hendur að
skopast að öllu saman og stofnaði sjálf-
um sér og öðrum til gamans regluna Backi
orden, sem reyndar var þó aðeins til í ljóð-
um hans, en átti sér ekkert fordæmi í
veruleikanum. I þessa reglu Bakkusar tók
hann eingöngu þá, sem lengi og dyggilega
höfðu þjónað Bakkusi, það er að segja
verstu fyllirafta Stokkhólms og einkenni-
lega menn, sem allir borgarbúar könnuð-
ust við. Þessa karla dubbaði hann til ridd-
ara eða gerði þá stórriddara og jafnvel
stórriddara með stjörnu eftir verðleikum
hvers um sig og hollustu við vínguðinn —
eða réttara sagt brennivínsguðinn, eins og
sænskur fræðimaður einn hefir komizt að
orði. Kvæðin voru ort undir þekktum dæg-
urlögum, og sjálfur söng hann þau, lék
undir á lútu sína og hermdi eftir riddur-
unum, því að Bellman var mesta hermi-
kráka og leikari góður. Samtíðarmönnum
Bellmans þótti þessi kvæði (Handlingar
rörande Backi ordenskapitel) hin bezta
skemmtun, en nú á dögum falla þau mönn-
um síður í geð, að nokkrum ljóðrænum
smákvæðum undanteknum, enda nýtur nú
ekki lengur við framsagnarlistar Bellmans,
og riddarar Bakkusar eru löngu komnir
imdir græna torfu.
Það er annað kvæðasafn, Fredmans
epistlar, sem mun um aldur og ævi halda
minningu Bellmans á lofti. Eins og nafnið
bendir til (sbr. bréf Páis postula), mun
höfundurinn upprunalega hafa hugsað sér
að láta postulann Fredman boða iærisvein-
um sínum gleðiboðskap Bakkusar, en
reyndin varð önnur, enda var Bellman
mörg ár að yrkja þessi kvæði. Þarna urðu
til hinar sígildu og ógleymanlegu myndir
frá Stokkhólmi 18. aldarinnar og sumar-
blíðu sveitanna við Löginn. Náttúrulýsing-
ar Bellmans eru sérstæðar og nýjar í bók-
menntum Svía á þessu tímabili. Hann er
skarpskyggn á sérkenni hins sænska land-
lags, þótt áhrifa gæti jafnframt frá til-
breytingasnauðum sveitalýsingum hjarð-
Ijóðanna, sem þá voru í tízku. AIls staðar
kemur í ljós ást hans á náttúrunni og öllu
kviku, stóru og smáu. Sú ást varð næst-
um ástríðufull á efri árum hans. I faðmi
sænskrar náttúru gleymdi hann fátækt
sinni og raunura. Litagleði Bellmans er
einnig eftirtektarverð. Það er yndi hans
að mála leik sólargeislans í dökkgrænu
laufinu, gulan geislastaf mámans á dökk-
um borgarálum eða kolsvartan sótarann,
sem ber við morgunrauðan himin. Bellman
var líka tíður gestur hjá málurum og góð-
kunningi hins fræga myndhöggvara, Ser-
gels. Bezt tekst honum ef til vill að lýsa
Stokkhólmi og borgarlífinu, götuys, áflog-
um og rifrildi á brennivínsknæpum, elds-
voða, brúðkaupi og jarðarförum. Allt þetta
verður Ijóslifandi í huga lesandans. Þær
myndir eru dregnar með alúð og ást, næm-
leika skáldsins og málarans.
Þetta svið fyllti hann síðan fólki. Þar
eru þeir Fredman og félagar hans: Moll-
berg, Movitz, fader Berg, fader Bergström
o. fl., að ógleymdri sjálfri þokkagyðjunni,
Ulla Winblad. Allt þetta fólk hafði verið
til í Stokkhólmi, og sumum hafði brugðið
fyrir áður í reglu Bakkusar. Fyrirmynd
Fredmans var t. d. alþekktur drykkju-
maður, Jean Fredman að nafni, fyrrum
konunglegur úrsmiður, er hafði hneigzt til
ofdrykkju og dáið í eymd og volæði. Ulla
var í rauninni siðspillt veitingastúlka, en
í kvæðunum verður hún jafnframt stúlk-
an, sem Bellman unni, dís drauma hans
og allar konur, sem hann hefir dáð. Og
þetta fólk eru fulltrúar gleði og söngva.
Þau sjást á dansleikjum á knæpum, þar
sem fader Berg blæs á horn eða leikur á
fiðlu, velta sér í grænu grasinu undir eik-
unum í Dýragarðinum, sumarskemmtistað
Stokkhólmsbúa, fara á bát frá Hessingen,
þegar vatnið er spegilslétt og kirkjuturn-
ar Stokkhólms glitra í geislum morgun-
sólarinnar. Stundum bregður einhverju
þeirra fyrir í kvæði, sem annars er í eðli
sínu hrein og ómenguð náttúrulýsing, t. d.
„Storm och böljor tystna ren“, þar sem
Movitz stingur allt í einu upp höfðinu eins
og skrattinn úr sauðarleggnum. Öll eru
kvæðin ort undir sérstökum lögum. Venju-
lega hefir Bellman tekið lög úr einhverj-
um kunnum söngleik, eða þá danslög,
göngulög, þjóðlög, sálma, o. s. frv., en
sjálfur samdi hann fá eða engin, breytti
þeim aðeins ofurlítið, ef nauðsyn bar til.
Bragarháttur hvers kvæðis er því bundinn
laginu við það.
Hér á landi eru mörg þessara laga al-
kunn. Nægir að nefna: „Vila vid denna
kálla“ (lag: Ur þeli þráð að spinna) og
„Sá lunka vi sá smáningom“.
Það var ætlun Bellmans að láta þetta
safn koma út árið 1774, en einhverra
óhappa vegna varð ekki úr því. Kvæðin
bárust þó manna á milli í afskriftum, og
sjálfur söng Bellman þau fyrir vini sína
og kunningja, enda hafði hann mörg tæki-
færi til að koma þeim þannig á framfæri.
Um þessar mundir veitti Gústaf kon-
ungur III. honum stöðu við happdrætti
sænska ríkisins, svo að skáldið þóttist nú
kominn á græna grein og lét annan sinna
embættinu, en hirti sjálfur helming laun-
anna. Bellman átti sannarlega skilið að fá
þennan bitling, því að hann hafði ávallt
verið eindreginn stuðningsmaður konungs,
samið söngleiki fyrir hirðina og ort lof-
kvæði um konung. Gústaf III. kunni líka
vel að meta skáldskap hans og var hon-
um jafnan hliðhollur.
Nú þóttist Bellman svo vel stæður, að
hann réðst í að gifta sig. Konan var nærri
tuttugu árum yngri en hann og kunni lítt
að meta skáldskap manns síns, en Bellman
var ekki heimiliskær. Hann dvaldi öllum
stundum á gildaskálum, og mannfagnaður
og veizlur voru líf hans og yndi. Hjóna-
bandið hefir því tæplega orðið hamingju-
samt, auk þess sem sívaxandi fátækt varp
skugga sínum á heimihslífið.
Árið 1790 komu loks Fredmans epistlar
út, og Bellman hlaut maklegt lof fyrir
þessi kvæði, sem höfðu raunar löngu gert
hann ástsælan hjá alþýðu manna. Eitt-
hvert frægasta skáld Svía um þessar
mundir, Kellgren, hafði ritað formála að
bókinni og benti þar fyrstur manna á verð-
leika Bellmans, frumlegar náttúrulýsingar
og sérstöðu hans meðal sænskra skálda.
Reyndar var Kellgren þarna að bæta fyrir
gamlar syndir, því að hann hafði mörgum
árum áður farið ómaklegum orðum um
skáldskap Bellmans og bakað honum lang-
varandi álitshnekki. Árið eftir kom svo
Fredmans sánger, safn ýmissa kvæða. Þar
eru m. a.: „Fjáriln vingad syns pá Haga“
og ,,0pp,' Amaryllis! Vakna min lilla!“
Tveim árum síðar veitti Svenska aka-
demien Bellman verðlaun fyrir Fredmans
epistlar og fór mjög lofsamlegum orðum
um skáldskap hans, en þessi viðurkenning
kom of seint. Bellman var þá bugaður
maður, heilsulaus og bláfátækur, svo ör-
snauður, að hann var settur í skulda-
fangelsi árið eftir. Að vísu komst hann
fljótlega úr fangelsinu fyrir tilstilli góðra
manna, en nú var skammt að bíða lokanna.
Hann dó úr tæringu árið 1795, sjúkdómn-
um, sem hann hafði lýst svo meistaralega
og hryllilega í kvæðinu „Drick ur ditt glas,
se, döden pá dig vántar“. Gröf hans er í
Klara kirkjugarði í Stokkhólmi. Þar stend-
ur nú skrautlegur minnisvarði í skjóli bol-
digra trjáa.
Alþýðuhylli hafa kvæði Bellmans unnið
fyrir ærslafullan gáska og algleymi ásta
og söngva, en að baki gleðinnar dýlst and-
vaka þunglyndi, hugboð og grunur um
fallvelti lífsins og nálægð dauðans.
„Tycker du att graven ár för djup, ná
válan, sá tag dig dá en sup.“ — I þessum
orðum felst uppistaðan í lífsskoðun Bell-
mans. Tegner benti á þessa ásæknu ang-
urværð og taldi hana sérkenni norrænna
skálda. Það væri ef til vill ekki úr vegi að
minnast í þessu sambandi orða íslenzka
skáldsins: „Bak við mig bíður dauðinn.“
Þar er um sama geðblæ að ræða, þótt ólíku
sé saman að jafna að öðru leyti.
Kvæði Bellmans voru snemma þýdd á
erlend mál og unnu sér víða hylli, einkum
þó í Danmörku. Þaðan hefir f jöldi af Bell-
manslögum borizt til íslands, en fá kvæði
hans hafa verið þýdd á íslenzku, svo að
íslenzk alþýða þekkir ekki skáldskap Bell-
mans, þótt lögin séu á hvers manns vör-
um. I Svíþjóð er fjöldi frægra Bellmans-
söngvara, sem velja sér eingöngu ljóð Bell-
mans til meðferðar og flytja þau með und-
irleik á lútu á sama hátt og Bellman gerði
sjálfur. Tveir þessara söngvara hafa kom-
ið til íslands og fengið hér góðar viðtökur.
*
Nú mun 200 ára afmælis Bellmans
minnst að verðleikum í Svíþjóð, þótt ófrið-
arblikan dragi ef til vill nokkuð úr hátíða-
höldunum. Það er vel farið, að hans verð-.
ur einnig minnst hér á landi.