Bjarmi - 01.04.1978, Síða 14

SÉRA LÁRUS HALLDÓRSSON:
Einnig þú verður gamall
Ööru hvoru viröist þaö tízka fjölmiöla aö taka „málefni
aldraöra“ til umræðu. Stundum af því aö kosningar eru
fram undan og „gamalt fólk“ eru kjósendur líka, en eins
oft þó vegna hins, aö einhver beitir gagnrýni sinni að þjóö-
félagskerfinu, þessum lífkaðli, sem öllum á aö vera til
trausts og halds og allir gera kröfur til. Þá kippast ýmsir
viö og einhvers staöar er byrjað að reisa „ellideild", íbúðir
fyrir aldraöa, hafin dagvistun og tómstundastarf, farnar
skemmtiferðir, jafnvel til Spánar, og sitthvað fleira gott
gert til þess að aldraða fólkið verði ekki afskipt. En um-
fram allt er þó auglýst rækilega allt, sem gert hefur verið,
og ekki síður hitt, sem á aö fara að koma í verk fyrir
blessað fólkið, sem á þetta auðvitað margfaldlega inni hjá
yngri kynslóðinni. Þeim gagnrýnu virðast efndir og árangur
bara í litlu samræmi við öll orðin.
En spyrja má, hvort réttlátt sé að skipa einum aldurs-
flokki eða öðrum á sérstakan bás. Á að taka unglinga út
úr? Kynslóðabil er ein ömurlegasta uppfynding ráölausrar
„samhyggju", fálmkenndra tilrauna til að bæta fyrir það,
að grunni trúar- og siðgæðisuppeldis er kippt burt. En þeg-
ar stoðirnar eru rifnar niður . . .
Og hver er gamall? Hvar skal setja mörkin? Á dögum
Bismarks heitins hins prússneska, sem fyrst setti lög um
ellilífeyri, var sextugur maður gamall maður oftast nær, en
unglegt áttrætt fas sjaldgæfari sjón en nú. Ellilaunaaldur-
inn var þá settur f flestum löndum milli sextugs og sjö-
tugs, — hér á landi 67 ára nú. En ýmislegt hefur tekið
breytingum á skemmri tíma en þremur aldarfjórðungum.
M.a. eldist margur seinna nú, fólk lifir fleiri ár og ber þau
betur, og er það af mörgum augljósum ástæðum, svo sem
betri aðbúnaði og atlæti í uppvexti. Af sömu ástæðum end-
ist starfsgetan lengur, þegar líður á ævina.
Allir kannast við, að fólk er „misgamalt" eftir aldri.
Sumir slitna fyrr en aðrir við lík störf og aðbúnað. Engin
algild regla mun þar til um orsakir. Hitt er jafnvíst, að
með flestum þjóðum eru sett mörk um starfsaldur. Þar
verða allir að hætta, þegar vissum aldri er náð. í sumum
löndum og störfum eru þessi mörk m.a.s. svo lág, að mikil
starfsorka er eftir, en engra kosta völ, nema þess að ger-
ast gamalmenni um aldur fram (70 ára hér).
í nokkrum löndum hefur hin sfðari árin komið upp ný
mannréttindahreyfing, sem krefst þess, að roskið fólk fái
að stunda atvinnu sína meðan heilsa og líf endist þeim.
— Máske minnka vinnutímann eða fara sér hægar. — Full-
yrt er, að allt annað sé brot á mannréttindum að nútíma
skilningi og í mörgum löndum stjórnarskrárbrot. Þessarri
hreyfingu vex fylgi víða, m.a. í Frakklandi, Vestur-Þýzka-
landi og víðar.
En varðandi atvinnu og lífsframfæri aldraðra má einnig
á það benda, að í velferðarþjóðfélögum svokölluðum reyn-
ist sífellt örðugra hverri fimmtugri manneskju eða svo að
skipta um starf eða fá starf vegna samkeppni hinna yngri
og þeirrar stefnu atvinnulífsins að meta lítils reynslu og
trúmennsku í starfi móts við skólapróf (oft án reynslu)
og lágan aldur. „Eldri en 35 ára koma ekki til greina" —
stendur oft í vinnuauglýsingum. Tilgangurinn ef til vill sá,
að móta starfsmanninn og nýta starfskrafta hans lengur.
En þarna er augljós hugsanavilla í kerfinu, því að einnig
þessir starfskraftar eldast — og hvað þá?
Hér er þó miklu stærra mál á ferð, sem sé það guðlausa
sjónarmið að meta mannlega veru fyrst og fremst til fjár,
eftir framleiðni, líkt og væri hún búfénaður eða vinnuvél.
Hér er verið að niðurlægja manngildið.
Önnur hlið þessa máls er sú, að þjóðfélagið virðist alls
ekki gera sér þess fulla grein, hversu ört vaxandi hlutfalls-
tala þeirra er, sem ná eftirlaunaaldri, eru t.d. 60 ára og
eldri. (Fólki yfir áttrætt fjölgar einnig mjög ört, mun hrað-
ar t.d. en 30—40 ára). Nokkrar ríkisstjórnir eru einmitt
nú að bregða á það ráð að hækka ellilaunaaldurinn, ein-
göngu þó í sparnaðarskyni. Hérlendis hefur fólk 60 ára og
eldra orðið nær 20% þjóðarinnar á fáum árum — það hlut-
fall heldur áfram að hækka. Langlífi eykst, meðalaldur
hækkar og fæðingum fækkar hlutfallslega.
Þrátt fyrir þetta og önnur merki, sem ekki skulu rakin
hér, virðast fáir leiða hugann að þvi, hvað um hina öldruðu
eigi að verða og hvernig að þeim sé búið, ekki fyrr en það
vandamál er komið inn um þeirra eigin dyr. Hvaða fertug-
ur eða fimmtugur maður leiðir hugann að því, að hann er
sjálfur kominn á að gizka 2/3 leiðarinnar að því marki að
verða í hópi „gamla fólksins", sem ekki má starfa, en aðrir
eiga að sjá farborða? Já, þú og ég gætum átt það til að
verða níræðir. „Hið opinbera" er alltof vélrænt og hjarta-
laust til þess að gæta okkar svo að vel sé, er við eldumst.
Okkar eigið þjóðfélag hefur tekið miklum breytingum.
Og ekki verða þær að öllu taldar til góðs, þegar um þær
verður dæmt. Ein félagsbreytingin er sú, að nú virðist
gömlu fólki víða ofaukið. Því er ekki ætlaður staður í at-
vinnulífi né heimilislífi svona almennt séð. í stórfjölskyId-
um gamla íslenzka sveitasamfélagsins var afi og amma
ómissandi þáttur fjölskyldulífsins víðast hvar. Hafi þau
unnið umfram getu, þá gerðu aðrir slikt hið sama. En eldri
kynslóöin hafði sinn fasta sess og hlutverk, fékk að starfa
meðan orkan entist, hlaut umönnun eins og efni leyfðu,
en kærkomna, mannlega hlýju umfram allt, þegar krafta
þraut. Þetta var liður í lífsfyllingu og lífshamingju heimil-
anna.
En þetta er liðin tíð. Atvinnuhættir þjóðfélagsins og
hugsunarháttur nútímafólks hefur gerbreytt heimilunum.
Flestir vinna utan heimilisins, nema þeir, sem bannað er
að vinna. Fjölskyldur eru smáar miðað við það, sem áður
var, húsnæðið að vísu rúmbetra, en ætlað til allt annarra
þarfa en hýsa gamla fjölskyldumeðlimi. Og hver ætti líka
að sinna þeim? Gamalt fólk nútímans er fyrst og fremst
einmana og finnst enginn hafa tíma til að sinna því. Verði
það sjúkt eða vanmegnugt, þá táknar öll aðstoð skyld-
menna margfalt álag á ýmsa lund hjá kynslóð, sem er í
kapphlaupi við tímann og tæknina til að hafa í sig og á.
Þær hörmungar, sem aldrað fólk og aðstandendur þess
hafa lent í af þessum sökum, eru fleiri og ótrúlegri en
flesta grunar.
Með ýmsu móti er þó reynt að gera úrbót. Á öld félags-
hyggjunnar hefur opinber samhjálp á þessu sviði dregizt
langt aftur úr. Einstakir aðilar og samtök hafa verið mun
betur vakandi. Þó kemur flest það, sem gert er, of seint
og nær til of fárra og gengur of skammt.
14