Heima er bezt - 01.01.1955, Page 27

Nr. 1
Heima er bezt
23
Nokkrar smáleiðréttingar og athugasemdir
Jóhann Bjarnason, frændi
minn og vinur að fornu og nýju,
á greinarstúf í júlíhefti „Heima
er bezt“, er hann kennir við
„nafnlausan dal“. Vel er það rit-
að og skemmtilega og mun eng-
um leiðast lesturinn sá. Hins veg-
ar verður mér, sem nákunnum
heimalandi mínu, örnefnum þess
og örnefnasögum, ekki allt ör-
ugglega rétt í frásögninni, miðað
við sagnir þær, er ég veit rétt-
astar innan landamerkja Ljár-
skóga. Væri mér því kærkomið að
mega hér leggja örfá orð í belg.
1. Gaflfellshvolf hef ég aldrei
heyrt nefnt fyrri, og sem ör-
nefni mun það ekki til. Heiðin
þar inni á Ljárskógarfjalli heitir
Gaflfellsheiði.
2. Gaflfell og Rjúpnafell eru á
vatnaskilum Hvammsfjarðar og
Bitrufjarðar, ekki Hrútafjarðar,
— Hjarðarfell e. t. v. yzt að
vatnaskilum Hrútafjarðar, eða
þar sem mætist Hrútafjörður
og Húnaflói, en Lambafell er
langt fjarri sýslumörkum Dala-
og Strandasýslu, svo sem sjá má
á kortum herforingjaráðsins.
3. Hvanná á upptök þar sem
mætast Þröskuldakvísl og Vatna-
dalskvísl, ofarlega í Þröskulda-
hvolfi, (ekki Gaflfellshvolfi).
Nokkuru neðar fellur í hana
Fjórðungskvísl, en á mótum
Hvannár og Stikukvíslar skiptir
hún um nafn og heitir þá Fá-
skrúð.,
4. Selhœðir, syðri og nyrðri,
liggja fast að Neðsta-seli, ör-
skammt frá Þverá, þar sem hún
fellur í Fáskrúð, og liggja til
tveggja átta frá selinu. Hins-
vegar heita hæðir þær, ,er við
taka fram af Miðseli, (Ljár-
skógaseli) Selaxlir, ekki Selhæð-
ir, og Hæðarkollur, er Jóhann
nefnir, heitir réttu nafni Axlar-
kollur.
5. Smalarnir vógust Ijáum. í
sambandi við bardaga smalanna
á Orustuhryggjum hef ég ekki
fyrri heyrt nefnda ljái. Faðir
minn, er Jóhann tilgreinir sem
heimildarmann að sumu í frá-
sögnum þessum, Jón bóndi í
Ljárskógum, kunni vafalaust
réttastar allar sagnir af þessum
slóðum, enda þar um sérstöðu að
ræða, er ekki er víða fyrir hendi.
Oft ræddi hann þessar sagnir við
okkur bræðurna, ekki sízt á ótal
ferðum okkar þar um Gaflfells-
heiði,, bæði í vor- og haustleit-
um, og þó einkum í grenjaleitum
að vorlagi, en þá var næðið bezt
til ýmissa hugleiðinga. Um vopn
smalanna hafði faðir minn heyrt
nefnda smáhnífa eða söx lítil.
Að smalarnir hafi verið vopnaðir
ljáum við sauðagæzlu, fjarri
öllum heyskaparslóðum, er svo
barnaleg tilgáta, að undrum
veldur, og skil ég ekki, hvernig
sú vitleysa hefur orðið. til.
6. Heiðarkolla. Misminni hlýt-
ur það að vera hjá Jóhanni, að
bera föður minn fyrir því, að sel
hafi fyrst verið byggt að
Fremsta-seli á 13. eða 14. öld.
Vera má, að einhverjir aðrir hafi
talið svo vera, en áreiðanlega
ekki hann. — Engin saga var
okkur jafn hugstæð og sagan um
Heiðarkollu, og oft bar hún á
góma. Og hvort sem faðir minn
hefur mælt þar af rökum eða
ekki, var hann sannfærður um
það, að Heiðarkolla myndi verið
hafa uppi rétt fyrir kristnitöku,,
eða a. m. k. meðan kristni var
mjög ung. Dró hann það af því,
að Heiðarkolla var dysjuð þar
frammi á heiði, en ekki flutt til
kirkju, ekki sízt þar sem kirkja
var í Ljárskógum hin fyrstu ár
kristninnar. Taldi hann ekki
sennilegt, að þann veg væri laun-
uð löng og dygg þjónusta, að
urða gömlu konuna sem illvirkja
frammi á fjöllum, og vildi ætla
hinum gömlu Ljárskógabændum
annan metnað en þann. Ekki
kunni hann heldur nema tvær
sagnir um atvik að dauða henn-
ar, og nefnir Jóhann þær báðar,
en það er um heimkomu smalans
og rekaviðardrögurnar, og aldrei
hef ég annað heyrt, fyrr en hjá
Jóhanni.
Fljótið, er Heiðarkolla drukkn-
aði í, heitir Sandfcm/cufljót, ekki
Sanduífcwrfljót, og dregur nafn
af aurbleytu eða sandkvikum, er
þar eru í ánni, og varasamar
ferðamönnum. Kolluklöpp mun
ekki vera til hjá þessu fljóti, en
sennilegt er, að flúðir þær eða
klappir, er lík gömlu konunnar
bar upp á, þar sem hún er dysj-
uð, heiti þessu nafni. Sá siður,
að kasta steinum að kumli Heið-
arkollu hélzt lengur en svo, að
vitna þurfi til minnis aldraðra
manna um löngu horfinn tíma
og enn var hann við lýði árið
1915, er ég fór fyrsta sinni í
göngur. Átti ég þá, sem nýfari
um þessar slóðir, að helga mér
leið með þessum hætti, eins og
aðrir strákar, er fóru hér fyrsta
sinni. Mér er þetta minnisstætt
vegna þess, að ég gerði uppreisn
gegn þessu, og týndi í þess stað
nokkra steina úr kumlinu, í stað
þeirra, er hafði þá verið grýtt,
áður en röðin kom að mér. Eftir
það vissi ég ekki til þess, að kast-
að væri grjóti að gömlu konunni.
Að lokum má þess geta, að
Fremsta-sel, eða rústir þess,
standa austan við Lambafell,
neðst í jaðri þess, í litlu brekku-
varpi, og mjög nærri Fáskrúð, en
ekki á Hvanneyrunum.
Ég hef nú týnt til hin helztu
atriði, er ég tel að nauðsyn væri
að leiðrétta. Veit ég, að Jóhann
mun ekki amast við því, að hafa
það heldur, er sannara reynist, í
þessu sem öðru, og ekki virða
framanritað sem áreitni frá
minni hlið. — Að lokum nokkur
orð um hinn „nafnlausa dal“, og
viðhorf mitt sem leikmanns til
nafnleysis hans, er mér virðist
einfalt og óbrotið — og ekkert
undrunarefni.
Meginþorri þeirra örnefna,
sem nú eru til, og bundin eru
heilum landssvæðum, t. d. hin-
um helztu dölum, munu hafa
fengið nöfn sín strax á land-
náms- og söguöld. Er enn hægt
að rekja heiti þeirra í tuga- og
hundraðatali í flestum héruðum
landsins, þar sem flest er heilt
frá fyrstu gerð. Dalir í Breiða-
fjarðardölum eru ærið margir.
Og flestir eru skýrt markaðir,
djúpir, með bröttum hlíðum, en
grónar grundir í dalbotnum, þar
sem árnar liðast í mjúkum bugð-
um til sævar, en bylgjandi græn-
gresi til beggja hliða. Flestir,
eða allir þessara skýrt mörkuðu
dala, hafa vafalaust fengið sín
heiti þegar í upphafi byggðar-
innar, og eru mörg geymd í sög-
um þeirra tíma. Bæði vestur- og
suðurhluti sýslunnar saman-
standa af dölum og aftur dölum.
En milli þessara tveggja dala-