Heima er bezt - 01.03.1965, Qupperneq 2

STÓRHUGUR
Naumast verður annað sagt, en stórhugur einkenni
mörg orð og athafnir vor Islendinga. Eftir aldalanga
kúgun og niðurlægingu, |>egar þjóðin sá ekkert nema
eymd og hörmungar, var sem hugur hennar leystist úr
læðingi með fengnu frelsi, og henni þætti allt fært.
Skýrast dæmi urn stórhug þjóðarinnar var, þegar ráðizt
var í að stofna fullvalda ríki 1918, fámenn, fátæk, og
reynslulítil þjóð, og síðan var haldið áfram á sömu
braut með lýðveldisstofnuninni 1944 eins og eðlilegt
var. Og enn hefur oss tekizt að vernda þann stórhug.
En því miður kemur stórhugur vor ekki ætíð fram í
hinni æskilegustu mynd. Stundum brýzt hann fram
meira í líkingu við ofurkapp og yfirlæti en heilbrigðan
metnað. Vér gerum mildar kröfur, viljum fylgjast með
tízku og tíma, en gleymum oft í því kapphlaupi að
fylgja reglunni gömlu „að sníða stakk eftir vexti“. Þetta
sýnir Laxness áþreifanlega í dæmi Bjarts í Sumarhúsum,
þegar hann tók að byggja upp bæinn. Þá var ekki um
annað að gera en að byggja stórt. En stórhýsið varð
aldrei fullgert.
Vér þurfum ekki að skyggnast víða um, til þess að
sjá þessa mynd. Stórt er byrjað, en framkvæmdin dregst
óhóflega, og þegar loks verkið er fullunnið, er það
byrði á þeim, sem þess eiga að njóta. Þessi saga endur-
tekst, hvort sem í hlut á einstaklingur, sveitarfélög eða
ríkið sjálft. Sá er þó munurinn að ríki og sveitarfélög
geta jafnað metin með því að seilast ögn dýpra en áður
í vasa skattþegnanna. En afleiðingin verður sú sama,
•óþörf eyðsla, sem skapar stöðnun á öðrum sviðum
framkvæmda, og verður þjóðinni fjötur um fót, þegar
sætleiki fyrstu vímunnar er runninn brott.
Vér höfum hlotið að endurbyggja húsakost þjóðar-
innar á fáum áratugum ásamt því að sjá ört fjölgandi
þjóð fyrir húsnæði. Um síðustu aldamót mátti landið
kallast húsalaust, og framkvæmdir fyrstu áratuganna
voru með þeim hætti, að fæst af því, sem þá var unn-
ið, má nú kallast nýtilegt, hjálpaðist þá að, fátækt van-
kunnátta og nægjusemi liðinna alda, sem þá var stund-
um næstum því sjúkleg. En svo hafa tímarnir breytzt,
að nú kunnum vér oss vart hóf í þeim efnum. Allir
vilja byggja stórt, og sem betur fer fjölgar þeim ört,
sem geta eignazt sín eigin híbýli. Elinsvegar er það
ekkert launungarmál, að skipulagsleysi og óhóf í þess-
um efnum er ein meginorsökin til þess vanda, sem hús-
næðismálin skapa í þjóðfélagi voru, og raunar í verð-
bólgumálunum yfirleitt. Þar sjáum vér dæmi þess,
hversu stórhugurinn leiðir menn út í öfgar. Þar kemur
einnig til sú einstaklingshyggja, að hafa húsakynni
öðruvísi en nágrannans, og helzt svolítið stærri. Afleið-
ingin verður sú, að einstaklingurinn sjálfur skapar sér
örðugleika, og minna er reist af húsum fyrir það fé,
sem þjóðfélagið getur varið til þeirra hluta. Það er
þannig ekki einkamál hvers og eins, hvernig slíku fé er
varið, heldur er það mál alþjóðar.
Ég hef hér nefnt húsabyggingar sem dæmi þess stór-
hugs sem oft gengur í öfgar vor á meðal, af því að það
dæmi er auðskilið og áþreifanlegt. En hið sama má sjá
á fjöldamörgum öðrum sviðum. Atvinnurekandi, sem
gengið hefur vel um skeið og komið ár sinni vel fyrir
borð, þykist hafa of lítið umleikis, og ræðst í stórfellda
fjárfestingu, án þess að gera sér ljóst, að hinn aukni
stofnkostnaður er ekki í nokkru samræmi við þær auknu
tekjur, sem atvinnureksturinn getur fært honum. Þetta
er alltof algeng saga. Kappið er meira en forsjáin,
metnaðurinn sterkari en raunhyggjan og ákafinn í
skjótfenginn gróða meiri en möguleikarnir, sem fyrir
hendi eru að afla hans.
Hið opinbera stendur ekki einstaklingunum að baki
um þetta kapp, enda er óspart ýtt á ráðamenn þjóðar-
innar um þá hluti. Ráðist er í fjölda nýbygginga og
framkvæmda af miklum stórhug og myndarbrag, sem
vissulega ber að fagna, en alltof margir ýta á samtímis,
enginn vill bíða, svo að oft verður byrjunin einungis
til þess að gera framkvæmdina dýrari og verri en hún
hefði þurft að vera. Aftur kemur að skorti á skipulagi,
og þeim þegnskap að kunna að bíða. Eins verður því
eltki neitað að meira er oft borið í húsakost og aðrar
framkvæmdir en þörf gerist, þótt vel væri fyrir öllu séð.
Enginn hneykslast á þeim manni, sem kemur klæddur
vinnufötum til starfa sinna, ef þau eru þokkaleg og
hagkvæm. Það býst enginn við honum í skartklæðum.
En í ýmsum framkvæmdum vorum virðist það líkara
því, að vér hugsum um það eitt að búast skartklæðum,
þar sem vinnufötin hæfðu betur. Slíkt er ekki stórhug-
ur, heldur oflátungsháttur. Og í ofurkappi nýsköpunar-
innar gleymist oss of oft að halda við því gamla, en
látum það grotna niður.
Vér förum mikið til útlanda og sækjum þangað fyrir-
myndir og lærdóma, sem oss er nauðsynlegt. Hinsveg-
ar gleymum við því oft, í kappi voru, að vér eigum
ekki að gleypa allt hrátt, sem að oss er rétt, en sam-
ræma lærdóminn innlendri reynslu og staðháttum.
Vér sýndum stórhug, þegar vér hófum oss til sjálfs-
S2 Heima er bezt