Heima er bezt - 01.03.1965, Blaðsíða 13

endar gígaröðin við móbergsfjallið Hnútu, en hverfur
til norðausturs upp undir jökul. Ekki verður sagt, að
þetta landslag sé tilbreytingarmikið, ef ekki væri Eld-
hraunið. Fjallahringur er hinsvegar víður, en fjöliin flest
svo fjarri, að þau tapa mikilleik sínum. Lengst í austri
sér til Öræfajökuls, en í suðvestri byrgja hvel Mýrdals-
jökuls sýn. í norðri er Síðujökull, en suðvestur frá hon-
um eru fjallgarðarnir vestan Skaftár gróðurlitlir til-
sýndar og með furðu fáum matarholum, en með mörg-
um skörðum og tindum. Hæst ber þar Sveinstind, en
vel sóma þeir sér einnig Gjátindur, sem er norðurgafl
Eldgjár, Uxatindar og Grettir. Ekkert þessara fjalla
setur svip á landið á líkan hátt og Eiríksjökull gerir á
Arnarvatnsheiði og nágrenni hennar, til þess eru þau of
fjarlæg. En það er annað, sem gefur Síðumannaafrétti
svip, sem á engan sinn líka um öræfi íslands og það er
Eldhraunið milda frá 1783 og gígaröðin, sem Síðueld-
ar brunnu í.
Ef vér stöndum uppi á einhverri sjónarhæð á þessum
slóðum, Laka eða þó enn heldur Hnútu, þar sem endi-
löng gígaröðin í allri sinni fjölbreyttni blasir við, og
sýn gefur yfir meginhluta vesturálmu hraunsins ofan
byggða fáum vér nokkurt hugboð um, hverjar hamfar-
ir þarna voru að verki. Vér skynjum í huganum eld-
strókana, sem tugum saman standa upp úr gígunum
hækka eða lækka í sífellu, sjáum fyrir oss hvæsandi
hraunflóðið belja fram og tortíma öllu, sem á vegi þess
verður. Hraunelfurnar breiðast yfir grösug heiðalönd-
in, fylla vötn og tjarnir, og steypast að lokum ofan í
hið geigvænlega gljúfur Skaftár, sem þær fylla fyrr en
varir, og brenna síðan býlin niðri í sveitinni hvert af
öðru. En jafnframt því sem hraunið streymir spúa gíg-
arnir eitri og ólyfjan yfir landið. Andrúmsloftið spill-
ist, gróður jarðar sölnar og verður eitraður og sýkir
búpeninginn, jafnvel í fjarlægum byggðarlögum. Og
sunnan undir fjöllunum býr fólkið haldið angist, ekki
einungis vegna þess, sem það sér og heyrir daglega,
heldur í sífelldum ótta við, að jarðeldurinn, eins og
menn hugðu þá, að eldgosið væri, mundi læsa sig gegn-
um fjöllin og steypast beint yfir byggðina. Og hugur-
inn reikar víðar, og við sjónum blasir síra Jón Stein-
grímsson, sem stendur eins og klettur upp úr eldhaf-
inu og öllum hörmungunum. í sínu óbilandi trúar-
trausti og með hinum styrka persónuleika, sem aldrei
brást, meðan mestu ógnirnar dundu yfir, má segja að
hann héldi lífi og viti í fólkinu. Vafasamt er, hvort saga
vor á annan meiri persónuleika.
Þegar vér nú förum í lystireisur til Surtseyjar eða
að Öskjueldi, hvarflar oft að mér, hversu ólík séu við-
horfin og var þegar Síðueldar brunnu og sendu ólyfj-
an um landið allt og ollu með því Móðuharðindum.
Það er að vísu eðlilegt, að menn vilji skoða jafn stór-
fengleg náttúruundur og eldgos eru, og víst mundi
náttúruskoðendum hafa þótt forvitnileg sýn og til-
komumilál að líta alla eldana við Laka brenna, en ekki
hefðu þeirrar tíðar menn haft þá atburði í gamanmál-
um, og furðulegt má kallast, að nokkúr skuli geta haft
Éta verður.
Móðuharðindi á vörum, þótt hann þurfi að leita sam-
líkinga, til að koma höggi á andstæðinga.
Það eru minningarnar um þessa atburði, sem gefa
Síðuheiðum svip og skapa sérstakan hugblæ, þegar vér
förum þar um. Sá maður er úr skrýtnum steini, sem
fer um Eldhraun eða virðir fyrir sér Lakagíga án þess
að verða snortinn af þeirnr Verksummerkin eru hér
svo alltof ljós, steinarnir tala of skýru máli, til þess að
vér fáum daufheyrzt við raust þeirra, þótt gígarnir
séu vitanlega löngu kulnaðir og hraunið stirðnað, og
gráhvít mosabreiðan hafi klætt það allt í mildari hjúp.
Engu að síður liggur hraunbreiðan enn eins og illa gró-
ið sár eða öllu heldur hryllilegt ör um grænar heið-
arnar.
Annars eru Síðuheiðar með allra grösugustu afréttum
Iandsins. Allur sunnanverður afrétturinn má kallast
mýrlendur, en mýrarnar eru víða þurrar, svo að í þeim
er gott haglendi og milli þeirra öldur með mosaþemb-
um, sem þó eru allvel grónar. Fúaflóar munu naumast
vera þar til, né hrjóstrugt og harðhnjóskulegt kvist-
lendi, sem búpeningur fær varla hagnýtt sér, heldur
eru hér hvarvetna raunveruleg beitilönd, þótt vitanlega
séu þau misjöfn að gæðum. Urkoma er hér geysimikil,
og hefur það átt sinn þátt í að varna uppblæstri, en
hinsvegar grunar mig, að ösku- og vikurlög í jörðu
ásamt tiltölulega jöfnum halla víðast hvar, valdi því, að
vatn hefur ekki staðnað í mýrunum, og hér komið fram
hálfdeigjur í stað flóa, og af sömu orsökum eru mýr-
arnar furðu greiðfærar yfirferðar, og undraði mig oft,
hversu víða bílamir flutu yfir þær. Láta mun nærri, að
samfelld gróðurlendi hverfi þegar kemur í um 500 m
hæð yfir sjó, enda kemur það greinilega fram um norð-
anverðan afréttinn, þegar landið hækkar, þá hverfa
mýrlendin, en melar og sandar verða drottnandi í svip-
móti landsins. Og það er grunur minn, að á þeim slóð-
um hafi raunverulega aldrei verið um samfelldan gróð-
ur að ræða.
Vestan Skaftár eru þó aðrar eldstöðvar enn stórkost-
legri á að líta, en það er Eldgjá, 30—40 km löng, 100—
200 m á dýpt og víða yfir hálfan km á breidd. Frá
Síðumannaafrétti hefur mér orðið tíðlitið vestur á bóg-
Heima er bezt 93