Heima er bezt - 01.03.1965, Síða 20

WALTHER HOFER:
Hálfrar aldar sasa 1914—1964
i
Höfundur greinar þessarar, Walther Hofer, er prófessor í
nútíma-mannkynssögu við háskólann í Bern í Sviss. Hann
hefur áður gegnt prófessorsembættum í Vestur-Berlín og við
Columbia-háskólann í New York. Hann hefur átt sæti á ríkis-
þingi Svisslands, og starfað í mörgum alþjóðlegum nefnd-
um. Þá hefur hann samið margt rita um sagnfræði og stjórn-
mál, og er þó aðeins 45 ára að aldri.
Vel þekktur enskur sagnfræðingur, lét þá skoð-
un í ljós skömmu eftir lok síðari heims-
styrjaldarinnar, að vér Evrópumenn séum
eina fólkið, sem ekki höfum breytt söguskoð-
un vorri frá því á dögum Vasco da Gama.1) Hvað átti
hann við með þessari fullyrðingu? Það er þetta. Evrópu-
menn byrjuðu að uppgötva og leggja undir sig heim-
inn, þ. e. a. s. aðrar heimsálfur, nálægt 1500, en allt fram
til þessa dags hafa þeir vanrækt að draga ályktanir af
sögunni og pólitískri framvindu heimsins. Fram á 20.
öld hafa Evrópumenn litið á mannkynssöguna frá
hreinu evrópsku sjónarmiði, rétt eins og Evrópa ein
héldi öllum þráðum hennar í hendi sér. Þessi enski
sagnfræðingur segir enn fremur, að Evrópumenn hafi
ekki enn þá látið sér skiljast, að þjóðirnar utan Evrópu,
séu komnar til að hafa hlutverki að gegna, sem ráðið
getur örlögum Evrópu sjálfrar.
Það er í sjálfu sér eðlilegt, að litið yrði á sögu
Evrópu, sem meginþátt mannkynssögunnar, á næstliðn-
um öldum. Allt frá landafundunum miklu, hefur sag-
an snúizt um landvinninga og stjórn framandi þjóða
undir valdi Evrópumanna. Það er vert að taka þetta
skýrt fram, vegna hinnar næstum sjúklegu andnýlendu-
stefnu, sem er drottnandi nú á dögum. í dag ræður
ekki almenn nýskipan heiminum, heldur allsherjar
stjórnleysi. Spánverjar, Portúgalar, Englendingar,
Hollendingar og Frakkar lögðu undir sig heil heims-
veldi af nýlendum. Voldugasta nýlenduríkið var heims-
veldið brezka. Fram undir lok 19. aldar er það stað-
reynd, að heiminum var stjórnað frá Evrópu. Stofnun
sjálfstæðs ríkis Bandaríkjanna í Norður-Ameríku, á
síðasta fjórðungi 18. aldar, braut samt verulegt skarð
í veldismúr Evrópu. Öldum saman voru þjóðir hinna
heimsálfanna lítið annað en smápeð á skákborði heims-
málanna. Allt fram á þessa öld átti það fullkomlega
við um þjóðir Afríku, og að mestu um Asíuþjóðirnar.
1) Portúgalskur landkönnuður, d. 1524. Fann sjóleiðina
suður um Afríku til Indlands.
Af þessum sökum er með fullum rétti hægt að tala um
„heimssögu“ Evrópu.
Undir lok síðustu aldar tók að halla undan fæti fyrir
drottinvaldi Evrópu, eitt stærsta áfallið var þegar
Bandaríkin og Japan hófust í tölu stórvelda. Erfiðleik-
arnir byrjuðu þó fyrir alvöru með heimsstyrjöldinni
fyrri, og að lokinni síðari heimsstyrjöldinni hafði hið
evrópska drottinvald farið algjörar ófarir. Af þessum
sökum er tímabilið frá 1914 til 1964, sem grípur yfir
báðar heimsstyrjaldirnar og afleiðingar þeirra, tímabil
heimsbyltinga. Heimsstyrjaldirnar tvær marka loka-
þáttinn í mikilvægu tímabili sögunnar, valdatíma
Evrópu, og eru inngangurinn að nýrri öld, sem vér
gætum kallað „heimsöldina“. Þessi nýja öld, en vér lif-
um nú í upphafi hennar, mætti kallast öld alþjóða sam-
skipta.
Mikilvægir atburðir.
Fyrri heimsstyrjöldin greindi sig frá öllum undan-
farandi styrjöldum í Evrópu í því, að nú gátu herir
Evrópulandanna ekki einir ráðið úrslitum styrjaldar-
innar. Þar sem veldi Napóleons var sigrað með sam-
bandi allra Evrópuríkja að kalla mátti eftir langa og
grimmilega styrjöld, þá gerðist það einni öld síðar, að
styrkur Bandaríkjanna varð að koma til sögunnar, svo
að Bandamenn fengju sigrazt á heimsveldinu þýzka.
Einnig var það svo 1815, að einungis Evrópuríki tóku
þátt í hinum fræga Vínarfundi, en á friðarþinginu í
Versölum 1918 voru tvö stórveldi utan Evrópu þátttak-
endur, Japan og Bandaríkin. Þá þegar virtist sem engir
alþjóðlegir samningar eða samskipti gætu fram farið án
þess Bandaríkin væru með. Á hinn bóginn var nú eitt
hinna elztu stórvelda Evrópu, Austurríki þeirra Habs-
borgar-keisara úr sögunni, enda þótt það hefði um
aldir verið einn valdamesti aðilinn í samskiptum
Evrópuríkja. Hin Evrópu-stórveldin, England, Fraltk-
land, Rússland og Prússland, sem höfðu verið í farar-
broddi heimsyfirráðanna síðan á 18. öld biðu nú alvar-
legan hnekki. Við þetta bættust enn atburðir, sem
reyndust harðla örlagaríkir fyrir framtíðina, en engan
óraði þá fyrir, en það var hið sívaxandi veldi bolsjevik-
anna rússnesku. Þeir brutust til valda sama árið og
Bandaríkin gengu í styrjöldina eða 1917. Ef þannig ein-
hver kynni að nefna árið fyrir upphaf „heimsaldarinn-
ar“, þá er það tvímælalaust 1917.
100 Heima er bezt