Heima er bezt - 01.07.1988, Side 25

plantna. Starfsemi þeirra, sem vér oft nefnum einu nafni
rotnun, er lífsnauðsyn öllu öðru lífi á jörðunni. Margar
tegundir æðri plantna, t.d. mörg skógartré lifa í órofa
samlífi við sveppi, á þann hátt að á þeim verður til svo-
nefnd svepprót. Hún verður með þeim hætti, að sveppis-
þræðir vaxa inn í rætur plantnanna og utan um þær, og má
oft greina hana sem hvítt loðið slíður á rótum ýmissa trjá-
tegunda. Ofar í moldinni lifa þörungar, sem þurfa á sólar-
ljósi að halda, til þess að afla kolefnis með ljósorkunni, þeir
verða því oft fyrstu landnemarnir á nöktum jarðvegi.
Smásæju dýrin eru nær eingöngu frumdýr, sem hreyfa sig
með bifþráðum og lifa á bakteríum og öðrum frumdýrum.
Aðrir lífveruflokkar moldarinnar eru meðalstór og stór
dýr, og heyra til þeirra ormar, þráðormar, maurar, köng-
urlær, sporðdrekabræður, stökkmor, hjóldýr, blaðlýs, grá-
pöddur, býflugur, maurflugur, margfætlur, sniglar, ánu-
maðkar, og fjöldi lirfa úr ýmsum dýraflokkum. Hvort sem
dýr þessi lifa alla æfi eða einungis lirfuskeiðið í jarðvegin-
um, orka þau mjög á efnasamsetningu hans og alla gerð.
Hér verður einungis drepið á meginþætti í lifnaðarháttum
þeirra og gildi fyrir þróun og endurnýjun moldarinnar.
Lóðrétt dreifing dýranna er mjög breytileg, og fer hún bæði
eftir jarðvegstegundum, en einnig árstíðum og ásigkomu-
lagi á hverjum stað. Hita- og rakastig jarðvegsins breytist
eftir árstíðum og tíðarfari, og veldur það því, að dýrin færa
sig upp eða niður, til að forðast ofþurrk eða vætu. Þó er því
svo háttað, að yfirleitt á hver tegund sitt kjördýptarsvæði í
jarðveginum. Dýr, sem lifa á rotnandi leifum plantna eða
dýra, halda sig ofarlega. Þær tegundir, sem liggja í dvala
yfir veturinn, annaðhvort fullorðin eða á vaxtarskeiði velja
sér vetrardvöl eftir hita og raka og oftast fremur neðarlega.
Þar sem jörð frýs á vetrum leita þau yfirleitt niður fyrir frost
í jarðvegi.
Dýralífi moldarinnar má skipta í fjóra flokka eftir
fæðuvali þeirra.
Smáveruœtur lifa á bakteríum og svepp-
um, eru það einkum frumdýr, þráðormar og ýmsar teg-
undir af mýi og maurflugum. Rotœtur eru þær tegundir,
sem lifa á rotnandi lífrænum efnum. Þær er aðallega að
finna í hópi maura, stökkmors, orma og fjölfætla. Starfsemi
þeirra er einkum mikilvæg við myndun hinnar eiginlegu
gróðurmoldar og blöndun hennar í jarðveginn. Plöntuœtur
eru einkum þráðormar og margar skordýralirfur, lifa þær
margar á lifandi plöntuhlutum. Fjórði flokkurinn eru svo
dýrœtur. Til þeirra teljast, bjöllur, maurar, köngurlær,
margfætlur og þráðormar. Samskipti þeirra í fæðuöflun
eru margvísleg og skapa oft flóknar keðjur í lífsmynstri
jarðvegsins. Ef einhverri tegund fækkar stórlega, má gera
ráð fyrir mikilli fjölgun annarra tegunda, sem hún hefir
herjað á. Allar breytingar á jarðveginum, hvort sem þær
verða af völdum eða eiga rætur að rekja til náttúrunnar
sjálfrar, geta valdið fullkomnum byltingum í dýra- og
plönturíkinu. Margt er ókannað í þessum efnum, en yfirlit
það, sem hér fer á eftir um atferli ánumaðkanna er ábend-
ing um hversu margbrotin og flókin lífskeðjan í moldinni
getur verið.
A numaðkar.
Ánumaðkar eru algengustu jarðarormarnir og þau dýr,
sem mestu valda um breytingar á jarðveginum. Talið er að
um 200 tegundir ánumaðka lifi í Evrópu. Allir grafa þeir
sér göng í moldinni og gleypa í sig lífræna fæðu, sem oft er
blönduð steinefnum úr jarðveginum. Þeir melta það sem
meltanlegt er í fæðunni og skila úrganginum sem ormaskít,
annaðhvort út í moldina eða í smáhrúgur á yfirborði jarð-
vegsins, og fer slíkt eftir tegundum.
Jarðyrkjumönnum og náttúrufræðingum varð snemma
ljóst, að ánumaðkarnir voru harla nytsamlegir í moldinni,
hún varð bæði frjórri og lausari í sér, þar sem þeir voru að
verki. En það var þó ekki fyrr en 1881, sem enski náttúru-
fræðingurinn Charles Darwin gerði nákvæma grein fyrir
lifnaðarháttum og mikilvægi ánumaðkanna við myndun
gróðurmoldarinnar, og eru athuganir hans í fullu gildi enn í
dag, og hefir litlu sem engu verið við þær bætt. Ritgerð
hans um ánumaðka er eitt hinna sígildu rita náttúrufræð-
innar. Hann reiknaði út hversu mikið efnismagn var í þeim
úrgangi, sem ormarnir létu frá sér á yfirborði jarðvegsins,
og reyndist honum það vera 18-40 smálestir á hektara, sem
svaraði til þess, að 5 sentimetra þykku moldarlagi væri
dreift yfir allt svæðið. En í raun og veru er virkni ánu-
maðkanna í heild miklu meiri, þvi að einungis tvær teg-
undir þeirra skila fæðuúrganginum upp á yfirborðið. Allir
hinir láta hann frá sér beint út í moldina. Ormaskiturinn er
auðugri af nítri, fosfór, kalíi, kalki og magníi, en venjulegur
jarðvegur, einnig er hann minna súr. Svo mikið er af ánu-
möðkum í gróðurmoldinni, að heildarþyngd þeirra er talin
vera 50-70% af þyngd allra dýra, sem í henni eru, og eru
áhrif þeirra í gróðurmoldinni drottnandi yfir öllum dýra-
flokkum öðrum. Fjöldi ormanna er mjög breytilegur eftir
eðli og meðferð jarðvegsins. í graslendi í Wales hafa talist
yfir 7 milljónir ánumaðka í einum hektara. En í gamal-
ræktuðu akurlendi á tilraunastöð í Rothampstead á Eng-
landi, þar sem þó aðeins var notaður búfjáráburður
reyndust vera 2.5 milljónir orma á hektara, en þar sem
samskonar jörð var ræktuð með tilbúnum áburði náðu
ormarnir ekki hálfri þeirri tölu. f skógarmold eru talin 2.5
milljónir orma á hektara að meðaltali. Algengasta tegundin
í Evrópu, er Lumbricus terrestris, og er hann stundum
kallaður Evrópumaðkurinn. (Það mun vera sú tegund, sem
flutt hefir verið hingað til lands í beitu fyrir vatnafisk).
Hann grefur sig dýpra í jörð en aðrir frændur hans, eða allt
að tveim metrum ef jarðvegsgerðin leyfir. Áhrif hans á
gegndræpni jarðvegs eru því mjög mikil einkum þar sem
Heimaerbezt 241