Árbók Háskóla Íslands - 31.12.1998, Síða 138

Hið óvænta og ófyrirséða eru orðin aðalkennimörk heimsins. Við vitum að ötl vit-
neskja okkar í dag um veröldina er harla smá andspænis þeirri miklu óvissu sem
ríkir um þróunina jafnt í ríki náttúrunnar sem í málefnum mannkyns. Þetta tvennt
verður raunar ekki skýrt sundurgreint. í ríki náttúrunnar snýst óvissan um
hugsanlegar breytingar á skilyrðum alts tífs á jörðinni, breytingar sem kunna að
verða vegna aðgerða og lífshátta okkar sjátfra. í ríki mannfétagsins snýst óvissan
um hugsanlegar breytingar á efnahags- og stjórnkerfum, breytingar sem kunna
að verða vegna margs konar nýrrar tækni við að skiputeggja mannlífið í smáu og
stóru. Sú spurning verður sífellt áleitnari hvers vísindi mannanna eru megnug.
Munu þau gera okkur kleift að skilja betur náttúrulegar og félagstegar aðstæður
og finna ráð til að bregðast við því sem ógnar lífinu? Eða eru þau aðeins glíma við
einstök. afmörkuð fræðileg vandamál án þess að megna að veita nokkurn
heildarskilning á náttúrunni og mannfélaginu sem okkur megi að gagni koma?
Máttur og gildi vísinda
Um leið og ég bið ykkur. kandídatar góðir. að hugleiða þetta. langar mig tit að
segja ykkur svolítið frá viðhorfi mínu í þeirri von að hugrenningar mínar megi
hjálpa ykkur til að komast að eigin niðurstöðum. Fyrst skulum við staldra við og
spyrja: Hvaða máli skiptir það hverju við trúum um mátt og gildi vísinda og þar
með vísindalegrar þekkingar og menntunar? Er þetta ekki fyrst og fremst fræði-
teg spurning sem rétt er að láta heimspekingum eftir að glíma við?
Vissulega er þetta heimspekilegt viðfangsefni. En ég er ekki viss um að það sé
skynsamlegt að láta heimspekinga eina um að fást við það. Ekki svo að skilja að
ég vantreysti þeim til að rökræða málið. heldur vegna þess að þetta varðar okkur
öll sem borgara og almenning. Eigum við að treysta á vísindi til að leysa lífsvanda
okkar og tryggja framþróun mannkyns - eða er ástæða til að efast um mátt
þeirra og reiða sig fremur á annars konar kenningar eða hugmyndir til að takast
á við lífið? Og hvaða kenningar og hugmyndir um veröldina gætum við þá haft til
leiðsagnar. ef ekki þær sem sækja má í smiðju vísinda- og fræðimanna?
Nú hef ég bersýnilega gefið mér eina forsendu sem einhver ykkar kynnu að vitja
efast um. nefnilega að til þess að lifa á þessum óvissu- og ævintýratímum þurf-
um við á skýrum kenningum og hugmyndum að halda. Einu rök mín eru þau að
við séum öll hugsandi verur sem notum óhjákvæmilega kenningar og hugmyndir
tit að taka afstöðu og ákvarðanir í lífinu. Þess vegna skipti öltu máli hverjar þær
eru og hvernig við hugsum og ræðum um þær. Þess vegna höldum við málþing
og ráðstefnur. sitjum á rökstólum á Alþingi, hötdum endatausa fundi í fyrirtækjum
og félögum. liggjum yfir bókum og skýrslum. hönnum upplýsingakerfi og tölvunet
- eða sitjum bara saman og röbbum yfir kaffibotla.
Mannlífið allt. veröldin ölt. er gegnsýrt af hugmyndum sem við sköpum. varðveit-
um og miðlum með orðum og táknrænum athöfnum á óendanlega margbrotinn
hátt. Oft brestur okkur samt mátt til að tjá það sem í brjósti okkar býr, finnum
engan stuðning í þekktum hugmyndum, tifum í orðlausri angist. kvíða eða sorg
sem enginn mannlegur máttur sefar. Jafnvel orð Guðs. sem kristinni kenningu er
ætlað að ftytja. kann að hljóma sem marktaus hávaði á slíkum ögurstundum.
Þetta minnir á það sem við öll vitum, að lífið er meira en hugmynd, tilveran annað
en kenning. En þetta segir okkur líka að við lifum og erum til sem hugsandi verur
í ríki kenninga og hugmynda. Hvað einkennir það ríki? Er stjórnarfar þess frjálst
og lýðræðistegt? Eða er það ofurselt tilteknum öflum - og þá hverjum?
Miðlun hugmynda og opinber umræða
Svarið virðist augljóst: Fjölmiðtar samtímans stýra straumum hugmynda og ráða
myndun skoðana meðal almennings. En hverjir ráða fjölmiðlunum? Hvaða öft
stýra því að hverju athygli þeirra beinist? Og hvernig tekst þeim að fanga hina
dýrmætu athygli sem er svo eftirsótt á okkar dögum? - Fyrir skömmu voru öll
dagbtöð á íslandi málsvarar tiltekinna stjórnmálaflokka en hljóðvarp og sjónvarp
rekin af ríkinu. Smám saman hafa fyrirtæki með hagnað að leiðarljósi orðið virkir
aðilar á þessu sviði og tötvuvæðingin færir stöðugt út svið fjölmiðlunar. Og þar
með hefur verið hleypt af stað ófyrirsjáanlegri þróun og miðlun efnis til að hafa
áhrif á hugmynda- og skoðanamyndun meðat almennings í heiminum.
Þetta er einn mikilvægur þáttur þeirra ævintýratíma sem við lifum: Miðlun hug-
mynda, kenninga og hvers kyns upptýsinga er orðin ófyrirsjáanleg - og enginn
veit hvert athyglinni verður beint næst. Á hverjum tíma eru það samt ákveðin
málefni sem hæst ber í opinberri umræðu í hverju þjóðfélagi. Auðlindamál. meðai
annars um nýtingu hálendis. heilsufarsuppiýsinga og fiskistofna. hafa verið og
134