Árbók Háskóla Íslands - 31.12.2003, Síða 202

lífsfyllingu en einmitt góð menntun sem eykur víðsýni þess. skilning á heiminum
og kunnáttu tit ýmissa verka.
Háskólar hafa frá því á miðöldum kynt undir alheimsmenningu vísinda og fræða
þar sem fólk lærir að skynja sig sem þátttakendur í samfélagi sem þekkir engin
önnur landamæri en þau sem þekkingin á veruleikanum setur okkur. Þessi hugs-
unarháttur hefur smám saman náð að festa rætur víða um heim og á vafalaust
sinn þátt í aukinni sókn í háskólanám. Orðið ' hnattvæðing” hefur í hugum margra
orðið tákn fyrir það sem á sér stað í heiminum á okkar tíma. Hvað merkir þetta
orð? Ein merking þess er sú að fótk hvarvetna á jarðarkringlunni er farið að
skynja jörðina - hnöttinn - sem heimkynni sín. ekki bara landið. borgina eða
sveitina þar sem það býr á hverjum tíma. Með öðrum orðum. við lifum á tímum
þar sem fólk um víða veröld er að öðlast vitund um sjálft sig sem "heimsborg-
ara", en ekki aðeins sem borgara tiltekins tands eða ríkis. Því fer fjarri að þessi
"heimsborgaravitund”. ef ég má orða það svo. sé orðin útbreidd um heiminn. en
hún er búin að skjóta rótum alls staðar á jörðinni og ég er sannfærður um að hún
á eftir að styrkjast og breiðast út örar en okkur grunar á þessari stundu. Ég er
einnig sannfærður um að efling háskóla er mikitvægur þáttur í þessari þróun
sem stefnir í átt til sameiginlegrar menningar fyrir mannkynið allt.
Nú finnst mér freistandi. kandídatar góðir, að leggja lykkju á leið mína og fræða
ykkur rækitega um sögu hugmyndarinnar um "heimsborgarann". en í stuttri há-
tíðarræðu leyfist mér ekki slíkt. Ég nefni aðeins tvær rætur hennar. Önnur er hjá
fornum Stóuspekingum sem lögðu höfuðáherslu á að hver manneskja væri hugs-
andi vera sem ætti ekki aðeins heima í samfétaginu þar sem hún væri fædd.
heldur væri íbúi í alheimi sem hún næmi með huga sínum. Hin er hjá þýska
heimspekingnum Immanuel Kant sem lagði áherslu á að manneskjurnar hefðu
ekki aðeins rétt sem íbúar í titteknu tandi eða ríki. heldur sem "heimsborgarar".
borgarar í ríki atls mannkyns sem hann sá fyrir sér sem forsendu friðar og
samninga á milli atlra þjóða heimsins. - Hugmyndir Kants hafa sett svip sinn á
umræður um mannréttindi og alþjóðalöggjöf allar götur síðan hann hélt þeim
fram fyrir rúmtega tvö hundruð árum.
Sú "heimsborgaravitund" sem nú er í mótun sækir ekki kraft sinn einvörðungu í
þennan hugmyndaarf. hetdur í þau félagstegu samskiptakerfi sem breiðst hafa út
um heiminn á síðustu áratugum. Samgöngur og boðskipti hafa á örskömmum
tíma breytt forsendum fjötda fólks um heim allan til þess að gera sér grein fyrir
veröldinni eftir áður óþekktum leiðum. Veraldarvefurinn - internetið - er eitt
þessara nýju undratækja sem tengja saman einstaklinga og hópa hvaðanæva úr
veröldinni og gera fólki kleift að átta sig á heiminum tangt út yfir þann ramma
sem þjóðlöndin hafa sett því fram til þessa. Engar stofnanir hafa nýtt sér hina
nýju möguteika eins mikið og einmitt háskótarnir sem eru - eins og Björn M. Ól-
sen. fyrsti rektor Háskóla ístands. orðaði það - „kosmopolitiskar stofnanir, um
leið og þeir eru þjóðtegar stofnanir”. Vísindi og fræði eru í eðli sínu alþjóðteg og
háskólar heimsins mynda þannig vísi að þeirri alheimsmenningu sem koma skal:
Háskótaborgarinn geturaf sér hinn nýja heimsborgara!
Af þessu leiðir eðlilega að gerðar eru meiri kröfur til háskólanna, ábyrgð þeirra
vex og þeir huga sífetlt að nýjum leiðum tit að gera starfsemi sína árangursríkari.
Bæklingurinn um uppbyggingu Háskóta (slands er dæmi um þetta. Þareru sett
fram þrjú skýr markmið um uppbyggingu Háskólans fram til ársins 2005 og lýst
tilteknum aðgerðum til að ná þeim. Fyrsta meginmarkmiðið er að gera Háskóla
ístands að enn öflugri rannsóknarháskóta, annað er að auka fjölbreytni námsins
og auka alþjóðleg samskipti. hið þriðja er að bæta starfsskilyrði allra í háskóta-
samfélaginu. Uppbygging þessi stefnir ölt að því að gera Háskóla íslands kleift að
axta fyltilega ábyrgð sína í íslensku þjóðfélagi og uppfytla enn betur þær kröfur
sem til hans eru gerðar- frá nemendum hans. frá ístensku atvinnu- og mennta-
lífi og frá íslenska ríkinu sjálfu. Þessi uppbygging kostar stórfé og það þarf að
auka enn verutega til að Háskóli íslands geti sinnt með sóma þörfum þjóðfétags-
ins fyrir menntun og vísindalegar rannsóknir.
Síðustu tvær atdir hafa þjóðríkin átt tangdrýgstan þátt í því að kosta uppbyggingu
háskóla og unnið þannig markvisst að því að tryggja sína eigin stöðu, auka þekk-
ingu og færni sem kæmi þeim sjálfum að bestum notum, til að mynda með því að
mennta vísindamenn sem nýttu kunnáttu sína í þágu þeirra markmiða sem ríkið
setti sér. Sem dæmi má nefna gífurlega uppbyggingu í vissum bandarískum há-
skólum eftir seinni heimstyrjöld í því skyni að tryggja hernaðarmátt Vesturvetda.
Þessi nánu tengsl háskótastarfsins og hagsmuna ríkisins hafa haldið áfram að
styrkjast vegna þess að þjóðríkin eiga atlt sitt undir því að verða sem virkust í
198