Árbók Háskóla Íslands - 31.12.2003, Blaðsíða 207

Háskólaheimurinn
Ræða við brautskráningu í Háskólabíói 25. október 2003
Ég hef mál mitt á tilvitnun f ritgerð eftir Wilhelm von Humboldt sem var einn helsti
frumkvöðull að uppbyggingu þýskra háskóla við upphaf nítjándu aldar og um
skeið menntamálaráðherra þar í landi. Hann segin
„Það er höfuðeinkenni æðri menntastofnana að þær líta á viðfangsefni vísinda og
fræða sem óþrjótandi verkefni. ( þessu felst að þær eru þátttakendur í óendan-
legu rannsóknarferli. Lægri menntastig endurspegla lokað og takmarkað safn
þekkingar. Sambandið milli kennara og nemanda á hinu æðra stigi menntunar er
frábrugðið því sem gerist á lægri menntastigum. Á æðra stiginu starfar kennarinn
ekki í þágu nemandans; tilvistarréttlæting kennara og nemanda er fólgin í sam-
eiginlegri leit þeirra beggja að þekkingu. Frammistaða kennarans er háð ástund-
un og áhuga nemandans - án þessa fengju hvorki vísindi né fræðimennska þrif-
ist. Ef nemendurnir. sem mynda áheyrendahóp kennarans. kæmu ekki til hans af
fúsum og frjátsum vilja. myndi hann í þekkingarleit sinni þurfa að leita þá uppi.“
Wilhelm von Humboldt fékk það hlutverk árið 1809 að leggja grundvötl að Háskól-
anum í Berlín. en sá háskóli varð fyrirmynd annarra þýskra háskóta, síðan há-
skóta á Norðurlöndum og jafnframt virtustu háskóla í Bandaríkjunum. Að margra
dómi eru hugmyndir Humboldts um háskóla með því merkasta sem hugsað hef-
ur verið um þessi mál. Meginhugmynd Humboldts er einfötd og skýr: Þjóðfélagið
þarfnast stofnana sem eru helgaðar því markmiði að leita sannleika og skilnings.
fræðasetra þar sem hópur fólks vinnur saman við þekkingarteit svo tjós lær-
dómsins megi lýsa um veröldina alta. Þessi hópur samanstendur af fræðimönn-
um og nemendum þeirra. Eigi fræðimennirnir að ná árangri í störfum sínum
þarfnast þeir nemenda sem kynda undir þeim með orku sinni og áhuga. kröfum
sínum og spurningum.
Kæru kandídatar. um leið og ég óska ykkur og fjölskyldum ykkur til hamingju
með prófgráðuna langar mig til að hugleiða með ykkur þrennt í boðskap Hum-
boldts sem ég er sannfærður um að ráði úrstitum um uppbyggingu háskóla á 21.
öldinni.
Akademískt frelsi
Hið fyrsta er hugmyndin um akademískt frelsi - frelsi kennara til að rannsaka og
fræða og frelsi nemenda til að læra það sem hugur þeirra stendurtil. Þetta frelsi
þarf ekki aðeins að vera tryggt með lögum og reglum. heldur þarf að skapa að-
stæður í þjóðfélaginu svo nemendur og kennarar nýti sér hið akademíska fretsi á
skapandi og agaðan hátt. Hér hefur ríkisvaldið mikilvægu hlutverki að gegna.
enda eru miklir hagsmunir í húfi fyrir ríkið að starf háskólanna beri ávöxt. Að
dómi Humboldts falla æðstu markmið ríkisins og markmið háskólanna fullkom-
tega saman: Að vinna að velferð og þroska þjóðfélagsins og allra þegna þess. í
starfi háskótanna eru teyst úr læðingi öfl sem ríkið sjálft hefur engin tök á að
stjórna en skipta öltu máli fyrir viðgang þess. öfl af andlegum toga sem einstak-
tingarnir verða sjálfir að virkja í viðteitni sinni tit að fræðast og menntast. Viðleitn-
inni til þekkingar og þroska verður ekki stýrt utanfrá. vegna þess að hún sprettur
af innri þörf og hvöt einstaklinganna sjálfra til að teita hins sanna og rétta.
Samneyti og samstarf
Annað atriðið kemur í beinu framhaldi af þessu. Samneyti og samstarf fótks á
ólíkum fræðasviðum er forsenda fyrir skapandi fræðastarfi. Til að samfélag
fræðimanna og nemenda megi dafna þurfa samskipti þeirra að byggjast á metn-
aði og áhuga á fræðastarfinu. námi og rannsóknum í mismunandi fræðigreinum.
Heimur vísinda og fræða á sér sameiginteg markmið og þar skiptir mestu upp-
byggilegt og hvetjandi andrúmsloft. Atlar hugmyndir, kenningar, aðferðir og nið-
urstöður á hvaða fræðasviði sem er skulu rannsakaðar og ræddar. og öllum er
velkomið til að taka þátt í rökræðum háskólamanna svo fremi þeir leggi sig eftir
að skilja það sem um er rætt og færa rök fyrir máli sínu. Hér þurfa altir sem einn
að leggja sitt af mörkum til að byggja upp háskólasamfélagið og leyfa ferskum
vindum að leika um það. I þessu efni á altt háskólafótk samleið.
Þroski
Þriðja atriðið sem einkennir hugmynd Humbotdts um háskóla er áherstan á gitdi
fræðastarfsins fyrir þroska manneskjunnar. Fræðastarfið á að aga og móta huga
okkar og skapgerð, það á að stuðta að því að við þekkjum betur sjálf okkur, tær-