Heilbrigðismál - 01.03.1992, Qupperneq 19

HEILBRIGÐISMÁL / Tómas Jón;
Efnasamsetning lofthjúps hvers og
eins þeirra hefur þróast á mismun-
andi hátt og fyrir bragðiö eru að-
stæður við yfirborð hnattanna mis-
munandi. Meðalhiti við yfirborð
jarðar er um 10° C, á Mars um mín-
us 30° C, en á Venusi um 500° C.
Loftþrýstingur á yfirborði Venusar
er um 90 sinnum meiri en á jörð-
inni, en á Mars er hann hins vegar
hundrað sinnum minni en á jörð-
inni. Meginefni lofthjúps jarðar er
köfnunarefni (um 78%) og súrefni
(um 21%), en koltvíildi á Venusi
(yfir 90%) og Mars (yfir 80%). Þá er
skýjafar með sitt hverju sniðinu,
gríðarþykk ský hylja Venus, en á
Mars rétt örlar fyrir örþunnum
vatnsskýjum. Ský jarðar hylja að
jafnaði um helming hnattarins.
Júpíter og aðrir hnettir sólkerfisins
eru enn ólíkari jörðinni. Þá er ekki
einungis um að ræða mikla fjöl-
Ætlum við að búa bömum okkar
og barnabörnum betri heim? Þá
verðum við svo sannarlega að fara
að huga að háttalagi okkar og
ganga betur um þá einu jörð sem
okkur er gefin.
Lífsskilyrðin breytast
þegar jafnvægið
í náttúrunni
fer úr skorðum.
breytni í hitafari og samsetningu
lofthjúpsins heldur eru loftstraum-
ar og hin almenna hringrás á
hnöttunum harla mismunandi.
Geimferðir auka stöðugt við
þekkingu manna á lofthjúpum
systkinahnatta jarðarinnar í sól-
kerfinu. Það er forvitnilegt að
kynnast hinum mismunandi skil-
yrðum á öðrum hnöttum en einnig
umhugsunarvert fyrir manninn að
sjá fjölbreytileg dæmi þess hve
hitafar, loftstraumar og skýjafar er
nátengt efnasamsetningu loft-
hjúpsins. Þótt fjarlægð til sólar sé
mismikil ráða skilyrði á sjálfum
hnettinum miklu.
Haldi hinn máttugi maður upp-
teknum hætti við að blanda sífellt
meira koltvíildi í andrúmsloftið
breytist geislunarjafnvægið sem
ræður hitafari á jörðinni.
Samsetning ioftsins
og súrt regn
Forngrikkir reyndu að aflijúpa
leyndardóma hins ósýnilega and-
rúmslofts og ákvarða samsetningu
þess. Síðan segir fátt af rökræðum
um slíkt þar til á átjándu öld, að
sýnt var fram á að meginhlutar
andrúmslofts eru köfnunarefni og
súrefni, auk vatns og koltvíildis.
Eftir það voru smám saman upp-
götvuð fjöldamörg önnur efni, loft-
tegundir sem miklu minna fer fyr-
ir. Engu að síður eru sumar þeirra
býsna mikilvægar, svo sem óson.
Auk þessara efna svífa í andrúms-
loftinu örlitlar rykagnir. Þær hafa
áhrif á sólargeislun og gegna t.d.
hlutverki við myndun skýja.
Andrúmsloftið heldur sjálfu sér
við, ef svo mætti að orði komast.
Súrcfnið sem við öndum að okkur
og höfum gnótt af er í sífellu end-
urnýjað við ljóstillífun á kostnað
koltvíildis í andrúmslofti. Náttúru-
leg ferli, einkum úrkoma, hreinsa
alla jafna burt óæskilegar loftteg-
undir og agnir úr andrúmsloftinu.
En sum þessara efna og agna
leysast upp í skýjunum og regn-
vatninu og breyta þannig efnasam-
setningu úrkomunnar. Með því
getur svonefnt súrt regn myndast,
eins og það sem fallið hefur f Kan-
ada og Skandinavíu.
Rannsóknir á efnainnihaldi
regns hófust um miðja síðustu öld
og var þá þegar sýnt fram á að ým-
is efni úr iðnaði gátu borist langar
leiðir með loftstraumum. Lengi ve)
höfðu menn þó litlar áhyggjur af
afleiðingum þessa og það var ekki
fyrr en hundrað árum síðar að nýj-
ar rannsóknir staðfestu fyrri niður-
stöður. Síðan hafa rækilegar mæl-
ingar verið gerðar f mörgum lönd-
um á dreifingu köfnunarefnis-,
kolefnis- og brennisteinssambanda
og annarra efna. Ef mikið er af
mengunarefnum í regni er það
kallað súrt (sýrustig minna en 5,6).
Áhrif súrs regns á umhverfið eru
margþætt. Þau eru meðal annars
fólgin í breytingum á efnainnihaldi
grunnvatns, rýrari fiskistofnum
í stöðuvötnum, örari upplausn
HEILBRIGDISMAL 1/1992 19