Heilbrigðismál - 01.03.1992, Blaðsíða 21

Tómas Helgasc
Hafís er afsprengi hafs og lofts við
og undir frostmarki. Hafís mynd-
ast á stórum hafsvæðum við póla
jarðar. Árssveifla í ísmagni er
mikil og sömuleiðis eru breyting-
g ar á útbreiðslu frá ári til árs mikl-
ar. Þáttur hafíss í veðurfari jarðar
þykir um þessar mundir mjög
áhugavert rannsóknarefni.
Gosefni frá eldfjallinu Pínatúbó á
Filippseyjum á síðasta ári breidd-
ust um stóran hluta jarðar á fáum
vikum. Myndin til vinstri sýnir
dreifingu brennisteinstvíildis f jór-
um vikum eftir upphaf gossins en
myndin til hægri átta vikum síðar.
un og magni gosefna í lofthjúpi
eru gerðar mjög víða á jörðu niðri
og sömuleiðis skima tynglingar
(gervihnettir) úr geimnum og fylgj-
ast með útbreiðslu gosefna eftir
meiri háttar eldgos.
Rúmt ár er síðan vísindamenn
tóku að fylgjast með gosmekki sem
breiddist út um allt heiðhvolf jarð-
ar frá Filippseyjum, en þar hófst
eldgos í Pínatúbófjalli 15. júní 1991.
Reykur og sót steig upp í 25 kfló-
metra hæð og þaðan barst mökkur-
inn með loftstraumum háloftanna.
Hætt var við að gosefnin myndu
endurvarpa, svo um munaði, sól-
geislum til baka út í geiminn og
kæla lofthjúpinn. Athugult fólk
tók eftir óvenjulegum litbrigðum
við sólarupprás og sólarlag. Ein-
kenni þessi urðu áberandi æ norð-
ar með hverjum mánuði sem leið.
Nú þykir sýnt að þetta eina eldgos
hafi getað haft í för með sér lækk-
un á hitastigi víða um heim.
í þessu sambandi skal nefnt, að
hugmyndir um útbreiðslu gosefna
um allan hnöttinn hafa löngum
skotið upp kollinum. í Almanaki
Þjóðvinafélagsins var greint á sín-
um tíma frá sýn þann 26. septem-
ber 1950: Mjög dimmt var vfðast
hvar á landinu fram eftir degi og
sól bláleit að sjá. Giskað var á að
þetta hafi stafaö af eldgosi á Fil-
ippseyjum eða skógareldum í
Norður-Ameríku.
Hafís og veðurfar
íslendingar ættu af eðlilegum
ástæðum að hafa áhuga á áhrifum
eldgosa en ekki síður á þætti hafíss
í veðurfarsbreytingum. Eldgos
mætti kalla ytri áhrif á lofthjúp og
höf jarðar, en hafísinn er samofinn
veðurfarskerfinu, hlekkur í keðju,
afsprengi hafs og lofts. Miklar
sveiflur hafa átt sér stað í út-
breiðslu hafíss. Hún er nátcngd al-
mennu hitafari, en á hinn bóginn
hefur hafísinn áhrif á geislunar-
jafnvægi, uppgufun og varmaflæði
við yfirborð sjávar. ísinn mótar
veðurfar á stórum svæðum.
Viðamiklar alþjóðlegar rann-
sóknir fara fram á hafís í Austur-
Grænlandsstraumi. Reynt er að
ákvarða hafísmagn sem streymir
úr Norður-Ishafi um svonefnt
Framsund milli Spitsbergen (sem
oft er nefnt Svalbarði) og Græn-
lands og reynt að ákvarða hve mik-
ill ís flýtur suður á bóginn með
straumnum og hve mikill ís mynd-
ast sunnar. Svo vill til að eitt mikil-
vægasta hafsvæði jarðar, með tilliti
til endurnýjunar á djúpsjó, er
nyrst í Norður-Atlantshafi milli
Spitsbergen og Jan Mayen. Þar
sekkur kaldur og ferskur sjór úr
Norður-íshafi niður á mikið dýpi.
Hafísinn er talinn flýta fyrir þessu
með sérstökum hætti.
Áhugi vísindamanna á hafsvæði
þessu stafar einnig af því að það er
ekki einungis kalt, seltulítið vatn
sem berst niður á við um þessa
miklu „pípulögn" í norðurhöfum,
heldur einnig koltvíildi úr and-
HEILBRIGÐISMÁL 1/1992 21