Heilbrigðismál - 01.03.1992, Síða 24

Heiðhvolf tekur við af veðrahvolfi
við jarðaryfirborð, en skörp skil
þessara neðstu og mikilvægustu
loftlaga í lofthjúpi jarðar ákvarðast
einmitt af efnaferlum með óson í
aðalhlutverki. Yrði hróflað mikið
við ósoninu væri hætt við að skil
þessi myndu breytast að styrk og
hæð yfir jörð með ófyrirsjáanleg-
um afleiðingum í veðrahjúpi.
En það eru önnur áhrif af hugs-
anlegri ósoneyðingu sem menn
óttast meira, enda kunnari. Minnki
óson í háloftum af völdum meng-
unar sem svífur upp þangað úr
mannheimi munu hættulegir út-
fjólubláir geislar frá sólu ná greiðar
niður að yfirborði jarðar, geislar
sem óson stöðvar ella. Efni þessi
eru einkum svonefnd klórflúorkol-
efni og halonefni.
Þynning ósonlagsins umhverfis
jörðu hefur verið mikið rannsókn-
arefni undanfarin ár. Samkvæmt
fyrstu niðurstöðum viðamikilla at-
hugana, sem íslendingar taka þátt
í, hefur ástand lofthjúps yfir norð-
urhveli jarðar verið harla óvenju-
legt síðustu mánuði. Við mikið
magn klórsambanda, sem eru upp-
runalega komin úr iðnaði, hefur
bæst feiknmikið af gosefnum. Gos-
efnin stafa frá miklu eldgosi í Pína-
túbófjalli á Filippseyjum sem hófst
á miðju síðasta ári. Hafa þau borist
norður á bóginn og er nú óttast að
þau kunni að efla ósoneyðingar-
mátt klórefnanna sem fyrir eru.
Gosefni og smágerðar agnir í heið-
hvolfi reyndust vera um tíu sinn-
um þéttari en undanfarin ár. Klór-
efni með eyðingarmátt voru eink-
um áberandi í janúar og febrúar
1992, en hlutfall þeirra minnkaði í
mars. Pá hafa það þótt ill tíðindi að
köfnunarefnissambönd sem draga
úr ósoneyðingu reyndust vera í
minna mæli en gengur og gerist.
Þess ber að gæta að ósonmagn
fer mjög eftir veðri og vindum, ef
svo mætti segja, gangi lægða og
hæða, eða með öðrum orðum loft-
straumum sem bera óson með sér
frá einum stað til annars. Það er
því ekki heiglum hent að greina í
sundur flutning ósons til og frá til-
teknum stað með loftstraumum
annars vegar og efnafræðilega
myndun og eyðingu ósons hins
vegar.
Ósoneyðing yfir suðurheimskauti.
Ör og mikil minnkun á ósoni í
lofthjúpi yfir suðurheimskauti
hefur mælst síðasta áratuginn.
Minnkunin er í daglegu tali köll-
uð „ósongat". Hún er rakin til
efnahvarfa af völdum úrgangsefna
sem hafa liðið upp í háloftin frá
tæknisamfélagi nútímamannsins.
Efni þessi eru aðallega svonefnd
klórflúorkolefni sem eru t.d. not-
uð í kælikerfum (kæliskápum),
slökkvitækjum og úðabrúsum.
Samkvæmt viðamiklum rann-
sóknum Evrópuþjóða síðastliðinn
vetur á ósoni yfir norðurslóðum
myndaðist ekkert ósongat í loft-
hjúpi yfir norðurhveli. Hins vegar
mældist óvenjumikið magn klór-
efna. Einnig fannst mikið magn
gosefna frá miklu eldgosi í Pína-
túbó-eldfjalli á Filippseyjum sem
gætu flýtt fyrir ósoneyðingu. Efni
þessi í háloftunum munu svífa þar
um í mörg ár, svo að hættan er síð-
ur en svo liðin hjá. Veðurskilyrði
í háloftum gætu eitthvert árið orð-
ið miklu óhagstæðari en síðastlið-
inn vetur og búið í haginn fyrir
ósongat á norðurslóðum.
Ósoneyðing er þeim mun örari
sem kaldara verður í háloftum
heiðhvolfs. í vetur hitnaði eðlilega
er voraði hið efra, en ekki má
treysta því að svo verði alltaf.
Hvað sem öðru líður virðist full
ástæða að draga af krafti úr notkun
ósoneyöandi efna. Safnist þau enn
fyrir í háloftum gætu óhagstæð
skilyrði innan tíu ára haft afdrifa-
ríkar afleiðingar.
Það er gaman að geta þess að
mælingar á heildarmagni ósons í
lofthjúpi yfir Reykjavík hafa verið
gerðar á Veðurstofu íslands sam-
fleytt frá sjötta áratug aldarinnar.
Mæliröð þessi er ein sú merkasta í
heiminum. Samstarfshópur sér-
fræðinga á Raunvísindastofnun
Háskóla íslands og Veðurstofunni
hefur nú rannsakað þessi forvitni-
legu gögn um óson í 35 ár. Skýrsla
um niðurstöður kom nýlega út í
ritröð Raunvfsindastofnunar.
Fræðigrein um lífsskilyrði
Ýmsar fræðigreinar fjalla um líf
og lífsskilyrði, t.d. gróðurfar með
tilliti til loftslags eða hnattstöðu.
Sumar þessara fræðigreina eru síð-
ur en svo nýjar af nálinni og eru
einna kunnastar grasafræði og
dýrafræði, sem fullorðið fólk lærði
í ungdæmi sínu, gjarnan með hlið-
sjón af landafræðinni. Nú hneigj-
ast menn að öðrum nöfnum og
kallast t.d. grasa- og dýrafræðin
einu nafni líffræði, sem raunar er
jafnvel enn víðtækari.
Þegar hugað er bæði að um-
hverfi og lífverum er oft notað orð-
ið vistfræði og lætur það kunnug-
lega í eyrum yngri kynslóða, enda
fjölskrúðug kennslu- og fræði-
grein. Þá skal getið svonefndrar líf-
veðurfræði (biometeorology) sem
upphaflega fjallaði einvörðungu
um áhrif veðurs á gróður, dýr og
menn. Smám saman varð hún víð-
tækari og nú nær hún til áhrifa
umhverfis almennt á líf og lífsskil-
yröi viö hvers kyns raunverulegar
og hugsanlegar aðstæður. Hún
fæst við áhrif umhverfis á manns-
líkamann og samfélagið. Lifandi
verur leitast við að vera f jafnvægi
við umhverfið, vinna bug á hvers
kyns hættum eða forðast þær. Fari
heilbrigt jafnvægi úr skoröum, ná
24 HEILBRIGÐISMÁL 1/1992