19. júní - 01.06.1995, Blaðsíða 10

• BÆKUR
Myrkviðir
kvenlíkama
og -sálar
Karin Johannisson
Den mörka kontinenten
Norstedts Förlag 1994
Það er þekkt staðreynd að konur leita til
lækna í mun ríkara mæli en karlar vegna
eigin heilsu. Jafnframt hefur lengi verið
vitað að ýmsir sjúkdómar eru mun tíðari
meðal kvenna en karla (og öfugt) og að
ýmsir krankleikar tengjast konum einum,
eða hinir svokölluðu kvensjúkdómar.
Kvensjúkdómar í merkingunni sjúkdómar
sem einkum koma fram hjá konum og
tengjast ekki aðeins móðurlífinu eiga sér
langa sögu. í þeirri bók sem hér er til um-
fjöllunar tekur höfundurinn, Karin Jo-
hannisson, sér fyrir hendur að skoða tíma-
bilið frá miðri 19. öld og fram undir 1930,
þ.e.a.s. tíma kvenréttindabaráttunnar, út
frá sjúkdómum og líðan kvenna en þá bar
mjög mikið á veikindum meðal kvenna,
þannig að talað var um þau sem sérstakt
vandamál á meginlandi Evrópu. Karin Jo-
hannisson byggir bók sína fyrst og fremst
á sænskum heimildum, hún gruflar í bréf-
um, ævisögum og bókmenntaritum, jafn-
framt skýrslum og tölfræði yfir skráða
sjúkdóma, en leitar einnig til bóka sem
um þessi mál hafa verið skrifaðar í öðrum
löndum, gamalla fræðirita og annarra
heimilda.
Sjónarhornin fímm
Karin Johannisson skoðar verkefnið út frá
fimm sjónarhornum sem hún dregur sam-
an í lokakafla bókarinnar. I fyrsta lagi
horfir hún á samfélagið, breytingar sem
urðu á seinni hluta 19. aldar, einkum á
stöðu kvenna í borgarastétt, en þær gerðu
að verkum að stór hópur kvenna var
meira og minna innilokaður á heimilum
og hafði ekki annað hlutverk en að fæða
börn sem þær fengu svo vart að annast,
10
auk þess að taka þátt í samkvæmislífi. Af-
leiðingin varð hrikaleg einangrun, ófull-
nægja og vörn gegn sífelldri hættu á
þungun sem braust út í alls konar sjúk-
dómum, en líka í kvenfrelsishreyfingunni
sem reyndar bjargaði mörgum konum úr
þeim þrönga stakki sem þeim var skorinn.
í öðru lagi fjallar höfundur um sjúkleik-
ann út frá menningunni og þeim hug-
myndum sem voru á kreiki um konur,
m.a. innan læknavísindanna, og það
hvernig konur áttu að vera, nokkuð sem
sumar konur kunnu að notfæra sér en aðr-
ar kiknuðu undan. I þriðja lagi er það svo
sjónarhorn læknavísindanna, konan sem
frávik frá hinu eðlilega sem var auðvitað
karlmaðurinn. Því tengist sú þekking sem
til var um líkama og sálarlíf kvenna og
þær nýjungar sem fram komu, t.d. með
uppgötvun á egglosi kvenna og tíðar-
hringnum en ekki síður framlagi kappa
eins og Freuds sem sat lon og don við hlið
kvenna sem lágu á bekknum hjá honum í
sálarnauð. í fjórða lagi var svo sjálf líf-
fræðin, hlutverk einstakra líffæra og allt
það sem snéri að þungun barnsburði,
hormónum kvenna, hvers vegna svo
margar konur fengu berkla eða aðra smit-
sjúkdóma o.s.frv. I fimmta og síðasta lagi
er það svo einfaldlega tilvera (existens)
kvenna eða sjónarhorn kvennanna sjálfra,
hvernig þeim leið og hvernig þær ýmist
voru raunverulega veikar (t.d. af berklum)
eða gerðu sér upp sjúkdóma til að komast
út úr húsi til læknanna sem þær elskuðu
og dáðu margar hverjar, til að fá athygli
og til að hafa ákveðna stjórn á eigin lífi.
Móðurlíf á
ferð og flugi
Á síðustu áratugum 19. aldar og fram yfir
síðustu aldamót var mikið rætt og ritað
um slæmt heilsufar kvenna, hvort sem
þær tilheyrðu útslitnum hópum verka-
kvenna, virðulegum húsmæðrum eða
dætrum góðborgara. Bréf, dagbækur,
skáldskapur, skýrslur lækna, málverk og
ljósmyndir endurspegla endalaus leiðindi,
vanlíðan og alls konar sjúkdóma, andlega
og líkamlega. Læknabiðstofur, baðstaðir
Evrópu og heilsuhæli voru full af konum í
leit að betri heilsu, ef þær ekki lágu í rúm-
inu heima. I kringum þessar veiku og van-
sælu konur urðu til mikil „læknavísindi11
sem m.a. leiddu til þess að til varð hópur
kvensjúkdæmalækna, sálfræðinga og sál-
greinenda sem reyndu að krylja „kvenna-
vandamálið“ til inergjar í þess orðtaks
fyllstu merkingu. Að huta til áttu þessi
„vísindi" rætur að rekja til gamalla og
furðulegra hugmynda um konur, eins og
t.d. þeirrar að móðurlífið væri á hreyfingu
og gæti valdið alls konar vandræðum með
þrýstingi á önnur líffæri. Þá komu til sögu
nýjar uppgötvanir og kenningar í lækna-
vísindum sem voru prófaðar á konuin og
svo loks það að læknar notfærðu sér
ástandið í stórum stíl, urðu tískulæknar
sem sinntu konum með viðtölum og af-
greiddu þær með einhverri einfaldri sjúk-
dómsgreiningu. Á tímabili var vinsælt að
gera tilraunir á konuin, oft í stórum söl-
um frammi fyrir hópum lækna og annarra
áhorfenda og vakti mikla athygli, einkum
þegar sálsýki átti í hlut sem verið var að
lækna t.d. með dáleiðslu.
Blóðleysi og inni-
lokun
Til að gera langa sögu stutta er þar
skemmst frá að segja að hugmyndir um
konur á síðari hluta 19. aldar gerðu þeim
lífíð vægast sagt leitt, þótt þær gerðu sér
líklega sjaldnast grein fyrir orsökum, ef