Íslendingur - 01.06.1955, Síða 9

Miðvikudagur 1. júní 1955
í SLENDINGUR
9
Lincoln Barnett:
Lotiii, vindurinn og skýin
Mennirnir álíta sig einvalda
sljórnendur yfIr yfirborði jarðar-
ínnar. En í raun og sannleika
skríða aliir íbúar jarðarlnnar á
„hafsbolni“. Hér er átt við hið
mörg hundruð kílómetra þykka
eða djúpa loflhaf — gufuhvolfið
— sem umlykur jörð.na og allt
líf e. háð.
Án gufuhvolfsins mundi jörðin
Skynfærum og skilningarvitum j Að va!nsgufan er fær um að
manna yrði ofvaxið að skynja taka til sín geisla er aðalþunga-
þessar ofsaiegu loftlagsbreyting- miðja þessa máls. Vatnsgufan
ar. Þennan ógurlega kulda og ó-; heldur hitanum í jafnvægi. En
bærilega hita. Hitaiiifinning sú, það er und.rstaða lífsins á jörð-
er við fáum í húðina á heitum inni.
sumardegi á rót sína að rekja til1 Allir þeir milljarðar lesta af
þess að óteljandi loftsameindir 1 valnsgufu, sem tvisvar á ári flylj-
„berja“ á iaugaenda húðarinnar.: as’ eða eru fluttar yíir miðbaug
ið í samræmi við jur'agróður- Því hraðar, sem sameindirnar ; frá vetrar til sumars hálfkúlunn-
inn. Jurtirnar eru þýðingarmestu hreyfast, þvi meiri hita faum við.! ar, sluðla að þvi að jafna hita-
sú efn.sverksmiðjur jarðarinnar. Þvi m.nni, sem hraðinn er, því a igið milli kaldra og heilra jarð
Hinar ýmsu lofttegundir eyðast kaidari eru áhrif þeirra.
og endurnýjasi án afláls. Það ger-. 1 hinu þunna í háloft-
ist með undraverðum sainleik unu,m eru ekki nægilegar sam-
dafni, hafi myndazt eflir afskap-
iega langan iíma og hægfara þró-
un. Myndun þess hefir staðið yfir
um tugþúsund.r ára og ætíð ver-
vera dauð reikis jarna. Án þess jarðar, lofls, dýra og plan na. ! emdir til þess að huðin geti
gæ.u engin dýr, plöntur, fiskar, I Eins og hið óbundna súrefni; gremt þau
fuglar, lié né gras þrifist.
Ekkert veður væri þá um að
lala. Þá væri enginn v.ndur, eng-
in ský, ekkert regrf.
Himinninn mundi ekki vera
tindrandi safírblár, heldur svart-
ur. Ekkert logandi li askrúðugt
sólsetur sæist, né „rósfingruð
morgungyðja“. Enginn eldur
væri t.l. Eldurinn er efnafræði-
leg same’ning milli súrefnis lofts-
ins og þess efnis, sem brennur.
Ekkert hljóð mundi heyras!,
þar sem hljóðið stafar frá loft-
sveiflum, er berja á hljóðhimnu
eyrans og heyrnarlaugina.
Ikemur frá plönlunum, endurnýj-]
ast kolsýra lofts ns stöðugt, vegna
andardrát.ar dýranna tþar með
taidir menn).
Þegar jur deyr og bakteríurn-
ar valda rolnun hennar, losnar
kolsýra úr læðrngi. Frá hinum ó-
.eljandi leykháfuin st.eymir kol
Frá 8d kílóme'ra hæð og upp-
svæða.
Á heiðskírum, þurrum dögum
er valnsgufan ósýnileg. En er
heitt lof: kólnar þéttist gufan og
verður sýnileg — ýmist sem regn,
snjór, hagl, íslag eða hrím á trjá-
1 eftir mundi hver óvernduð vera greinum. Siundum verður hún að
sieikjast á þeirri hlið, sem sneri skínandi daggardropum á gras-
að sólinni, en frjósa og verða að slráum. Þegar gufan þéttist svo
sklump á hinni.
1 að hún verður að ö.smáum drop-
sýran úl í andiúmsloftið. E.cki veðurbreyángum, t. d. vindinn.
má gleyma haf nu í þessu sam- V.ndakerfi jarðarinnar
Við hugsum ekki mikið um hið Um, svo smáum að fimm inilljarð-
lífsnauðsyntega andrúmsloft að ar þeirra rúmast í teskeið, sem
öðru leyti en því, sem v.ð kemur leggja sig yfir jörðina eins og
slæða, tölum við um þoku eða
ský, er hafi myndazt hærra uppi
bandi. Koisýrubirgðii þess eru
f.imn íu sinnum meiri en lofis ns.
En í hafinu er þessi loftlegund
upplausnarés andi.
Hr.ngiás köfnunaiefnisins er
bezta sönnun eða dæmi um hinn
fiókna sainle.k milii jaiðarinnar,
eru
s raumai í loftinu, sem sLafa frá
tveim risaöflum: hita sólarinnar
og snúnmgi jarðarinnar.
Ef sólin væri ein um hituna,
myndu aliir meirihát.ar vindar
fara af stað frá sama punkti —
í gufuhvolfinu en venjulegt er.
Ef lof.slraumar væru sýnilegir.
mundu menn á heitum sumardög-
um geta séð súlu af sólhituðu
lofti á uppleið, og und.r hverri
súlu hví' sumarský. í þeirri hæð,
Gufuhvolfið verkar eins og l0f.Sins og lífsins.
gríðarlega stór sólhlíf, sem vernd- Köinuna.efmð, sem er ómiss-
ar jörð na gegn hinum afskap-
lega mikla hila sólarinnar. Það
tekur (sýgur í sig) meiri hluta
hinna skaðlegu stu tbylgju geisla.
Um nætur hindrar gufuhvolfið, „e;a
eins og stór' gróðurhússþak, að jbeint
hiti sá, er barsl til jarðar daginn
áður, hverfi út í geiminn.
Væri ekkert gufuhvolf um-
andi hluti af fæðu plantna og
dýra, á eifitt með að komas. í
samband við önnur fiumeíni. En
í jarðveginum eru bakteríur, sem
ekið til sín köfnunarefni
loftinu. Það er snilld,
ui
sem vísind.n geta ekki le.kið eftir.
Ur köfnunareíni og ýmsum öðr-
um þýðingarmikluin efnum,
beint und.r sóiinni — og breiðast Sem skýin myndast, er h.tastigið
e.ns og hjólrif í allar áttir- En er einmitt svo lágt, að hin ósýnilega
jörð.n snýs um öxul sinn verður valnsgufa þéttist og verður að
iof.s raumurinn á leið sinni frá sýnilegum dropum. Þvílikt hita-
heitari til kaldari loftsvæða, að stigssvið skiptir s fellt um stað og
beygja ál austu.s og vesturs með íma, og óendanlegai breytingar
feixnamiklum snaisnúningi. koma til sögunnar í loftinu. Við
Gufuhvolfið er ekki kyrrlátt sjáum alltaf eilthvað nýlt á leik-
lof haf. Það er óiólegt haf, er á Sviði loftsins.
rísa risastórar öldur, sem þeytast
til og frá. Það eru þessar bylgjur
í lofthafinu, sem hafa áhrif
FlesL þeirra 'álbrigða, sem nált-
úran gleður okkur með eiga rót
á sína að rekja til gufuhvolfsins.
hverfis jörðlna, mundi liitinn á 1 mynda bakteríurnar efnasam- veðrið hvarvetna á jörðinni. Þeg- H.nn blái h.minn, hið bláa haf.
1 ar lof ið yfir okkur stígur upp og hin hvílu ský, grænieitt kvöld-
myndar bylgjukamb, myndast rökkrið, hin perlugráa móða
venjulega háþrýstisvæði á þeim haustsins, litir regnbogans, gulir
hluta jarðar, sem neðan undir gneis'.ar þrumunnar, all' þetta og
daginn stíga upp í 110 stig. En ^ bönd, sem jurtirnar soga lil sín
um næ'ur yiði kuldinn 185 stig. og nærast af. Á jur'unum lifa svo
Gufuhvolf.ð grípur e.nnig allar nrargs konar dýr. Þegar plöntur
þær milljón.r af loflsleinum, sem 0g dýr deyja uppleysa rotnunar-
bakteríurnar hina dauðu líkami bylgj ukamb.num er
og lífsheildir (organisme).
Sumar bak.er ur framleiða nit-
ratsölt úr ammoniaki því,
sem
á hverj um degi fellur niður í það.
Sleinarnlr verða að ryki og lofti
vegna hins afskaplega sterka mói-
s.öðuafls gufuhvolfslns. Ef loft-
steinarnir kæmus’ óhind.að'.r | myndast, aðrar leysa köfnunar-
efnið úr læðingi og senda það af -
ur út í loftið. Hringrásinni er
lokið.
Ef við hefðum ekki meiri þekk-
ngu á gufuhvolfinu og háloftun-
um en þá, sem flugmenn og fjalia-
• indafarar ge'.a vei.t okkur, væri
loftfræðin skammt á veg kom.n.
Við mundum þá álí a það, að
hitinn minnkaði stöðugt eftir því
er hærra kæmi upp í lof ið. En
þannig er þessu ekki farið.
fleira flýtur frá litaspjaldi gufu
Lágþrýsting (lægð) má líkja hvolfsins.
niður á jörðina, mundl „andlit“ |
hennar vera orðið afskræmt af
örum, eins og hið óverndaða yf- ■
irborð mánans.
Hvaða efni eru í andrúmsloft-
inu?
Við göngum um á yfirborði
ja ðar, í blöndu margra loftteg-
unda. Fimm þeirra eru þýðingar-
mestar: Köfnunarefni, sem er hér
um b.l 78% af „þurru lofti“, súr-
efni (ildi) er 20% af andrúms-
loflinu, argon 0,9%, va'nsgufur,
sem eru í samb. við súiefnin og
vatnsefnin, eru 0,01—4% og
„kuldioksyd11 (kolsýra) hér um
bil 0,03%.
Hið feikilega loftteppi eða loft-
ábreiða, sem er umhverfis jörð-
ina, er þungt og þrýstingur þess
mikill.
Við yfirborð hafsins (hafflöt)
er þrýstingurinn 984 grömm á
fersentimetra. 'En við verðum
ekki vör við hina afar þungu
byrði, vegna þess að þrýstingur
inn inni í líkamanum er jafn
mikill.
Vís'ndamenn álíta, að hið ó-
við dæld (kvos) eða dal í gufu-
hvolfinu- Vindarnir blása inn í
dalinn og koma loftinu til þess að
slíga upp I kaldari hæðir. Þar
þéttis' loft.ð og verður að þoku
Loflið er blátt vegna þess að
sameindir , þess taka í sig hinar
stut'u, bláu bylgjur og dreifa
þeim út yfir festingu himinsins
eins og glóandi, gegnsærri slæðu,
eða rigningu. Það er á lágþrýsli- Sem spunnin hefir verið úr bláu
svæðunum og á takmarkasvæðun-1 ljósi og lofii. En loftið er ekki
um milli hins heita og kalda lofts, blátt hærra upp en í tu'tugu kíló-
sem vindar jarðarinnar eiga upp metra hæð. Smám saman dökkn-
runa sinn (fæðast), hvort sem um ar loftið og veiður fjólublátt.
er að ræða skammvinna vinda Þegar komið er í þrjá íu kíló-
eða ógurlegustu fell bylji (fár- metra hæð verður lof ið kolsvart,
viðri). og stjörnurnar koma í ljós.
Front kalla veðurfræðingar tak- H n rauðu blæbrigði sólseturs-
markaflö lofts, er hreyfist i gegn-' jns og aftu: eldingarinnar bland-
Hitinn minnkar stöðugt þar til um gufuhvolfið. Kaldur frontur ast á sarna hátt. Á morgnana og á
komið er ellefu kílóme'ra upp í
lofLið. Á þessari leið gætir hita-
útgeislunar jarðar minna og
minna. En uppi í hálof unum má
segja að hitastigið haldi sér veru-
lega. í hér um bil 29 kílómetra' er veujuleSa skammvinnt og sta'ð-
hæð kólnar skyndilega niður í -4- bund.ð.
40 stig. En svo fer að hlýna. Það | Hitafrontur myndast, er heitt
er því að kenna, eða þakka, að loft á hægri fe:ð nær köldu lofti
viss efni, einkum ozcn, 'aka tll °g rennur yfir það. Hitafron’ur
sín hila beint frá sólargeislunum. getur þakið stór svæði af jörð-
myndast, þegar kalt hraðfara loft kvöldin er sólin lágt yfir sjón-
Vorið,
2. hefti þ. á. hefir blaðinu bor-
izt. Efni þess er m. a.: Hreiðrið,
saga eftir E. Sig., Bara stelpa,
norsk smásaga í þýðingu H.J.M.,
Ferðalangur, ljóð e. Guðm. Arn-
finnsson, Orlagastundir, skraut-
sýning sögulegs efnis e. Árna
Björnsson kennara (sýnd á barna
skólaskemmiuninni í vetur), Fóa
og Fóa feykirófa, ævintýri fyrir
börn, Ferðin til tunglsins, þýtt
ævintýri, grein um Jón Ólafsson
skáld, framhaldssaga, Ur heimi
barnanna, skrítlur, dægradvöl og
margt fleira.
Garðyrkjurihið 1955
er nýkomið ú'. Er aðalefni þess
helgað 70 ára afmæli Garðyrkju-
félags íslands á þessu vori, og
skrifar ritstjórinn, Ingólfur Dav-
ðsson, sögu félagslns, sem prýdd
er mörgum myndum. Á forsíðu
ritsins er mynd af forgöngumanni
stofnunar félagsins, Schierbeck
landlækni. Af öðru efni ritsins
má nefna: Merk blómplanta, efar
sr. Sigtrygg Guðlaugsson, Fornar
grasnytjar e. Ingólf Davíðsson,
Illgresiseyðingarlyf e. sama, Ýms-
ir gróðurkvillar e. sama, Græn-
me'isrækt í Ráðstjórnarríkjunum
e. Sturlu Fnðriksson og Heyrt og
séð á íslandi e. próf. Arne Thors-
rud. Eru þó ó'aldar margar grein
ar og frásagnir eftir ritstjórann,
Óla Val Hansson og ýmsa fleiri.
Ritið er um 140 lesmálssíður.
Búnaðarrit'íð.
Búnaðarritið, sextugasta og átt
unda ár, er nýkomið út. Ritstjóri
þess er Páll Zóphóníasson, búnað-
armálastjóri. Ritið er geysls'órt
að þessu sinni og flytur marghátt-
aðan fióðleik um búnað. Ér helzta
efni þess þetta: Tilraunir með bú-
fjáráburð og tilbúinn áburð ef'ir
Karsten Iversen, Nokkrir húð-
kvillar í sauðfé, eflir Pál A. Páls-
son, Sauðfjárrækt á íslandi eftir
Halldór Pálsson, Skýrsla búnað-
armálastjóra 1954 og búnaðar-
þ’ngs 1955, skýrslur starfsmanna
Búnaðarfélags íslands. Hrútasýn-
ingar haustið 1954 ef ir Halldór
Pálsson, Skýrslur nautgriparækt-
aifélaganna ef ir Ólaf E. Stefáns-
son o. fl. Ritið er rúmar 400 blað-
síður að stærð.
1 nær lie.tu lofti og þrýstir því deildarhr'ng, svo geislar hennar
skyndilega upp. Þessum áiekstri þurfa að fara miklu lengri leið,
fylgja oft geysimiklir s'ormar og gegnum gufuhvolflð en um há-
þrumuskúrir. En hvílíkt óveður degi.
Loftsamelndirnar, va'nsdrop-
arnir og fleiri efni, sem í loftinu
eru, sjúga til sín hinar stuttu
(bláu) ljósbylgjur (geisla) á leið
þeirra frá sólinni til jarðarinnar.
H'nir löngu geislar — gullnir, um
rauðleitir og rósrauðir — sleppa
í hér um bil 80 k lómetra hæð inni. Honum fylgir dumbungs
hverfur ozon, og þá kólnar veður og regn, sem getur staðið í gegnum ,,síuna“. Það eru þessir
skyndilega niður í -f- 85 s'ig. En
svo stígur hitinn aftur jafnt og
þét' upp í -f- 2270 stig (þ.e. hita-
bundna súrefni í andrúmsloftinu,1 stig). Er þá komið 400 kílómetra lét'u skýja sumarsins. eru ofin úr
en það er skilvrði þess. að líf upp í loftið. I sama efni, nefnilega vatnsgufu.
yfir í marga daga,
Öll ský, allt frá hinum svörtu
ógnandl þrumuskýjum, til hinna
geislar (skágeislar), sem flögra
eða s’rjúkas' við jörðina í aftur-
eld'ngu og um sólsetursbil.
Hinn óendanlega breytilegi há-
sætishiminn, sem hvelfist um
jörðina og verndar hana, færir
henni Ijós, hita og litskrúð. Hann
heldur lífinu við á jörðinni og
hrííur mennina með fegurð sinni
og töfrum.
„Stundum er himinninn blíður,
sundum du'.tlungafullur, stund-
um ógnandi,“ sagði John Ruskin
himininn. „Aldrei er hann
eins tvö augnablik í einu. Hann er
næstum ástríðufullur eins og
mennirnir. Hann er næstum and-
ríkur í ynd’sleik s’num, og næst-
um guðdómlegur í liinni óendan-
legu fjölbreytni.“
Jóh. Scheving býddi.