Morgunblaðið - 25.11.2009, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 25. NÓVEMBER 2009
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Svokölluðmatsfyr-irtæki á
markaði léku lyk-
ilhlutverk þegar
fjármálafyrirtæki fóru mikinn
í uppganginum eftir aldamót-
in síðustu. Þau mátu einnig
lánshæfi ríkja og hvers konar
fjármálalegra gerninga, þar á
meðal flókinna vafninga sem
lukust um fjölbreyttar skulda-
viðurkenningar, þar á meðal
undirmálslána í bland við
bankabréf á borð við þau ís-
lensku. Margir sjóðir, svo sem
norski olíusjóðurinn og gjald-
eyrisvarasjóðir ríkja, máttu
ekki festa sitt fé í skuldabréf-
um sem ekki náðu tilteknu
mati þessara fyrirtækja.
Áhrif þeirra voru því mikil og
sífellt vaxandi. Þeim voru
greiddar háar fjárhæðir fyrir
slík möt. Eftirlit með þeim
sjálfum, vinnubrögðum þeirra
og innri reglum var þó mjög
takmarkað. Það töldust mikil
tíðindi og fagnaðarefni þegar
mat á íslenska ríkinu sem fór
hækkandi ár frá ári náði loks
því marki að fá einkunnina
þrefalt A frá stærsta og virt-
asta matsfyrirtækinu. Í stuttu
máli þýddi sú einkunn að það
væri talið jafnlíklegt að Ísland
gæti ekki staðið við sínar
skuldbindingar og
að Bandaríkin og
Þýskaland myndu
lenda í greiðslu-
falli, en þau ríki
höfðu sömu einkunn og Ís-
land. Í ljósi þess sem síðar
gerðist mætti álykta að þessi
einkunnagjöf hefði verið full-
komlega fráleit. En það er
ekki endilega rétt niðurstaða.
Ísland sem ríki var að greiða
hratt niður skuldir sínar. Ís-
land hafði sérstaklega gætt
sín á að gefa aldrei út bind-
andi yfirlýsingar til matsfyr-
irtækja eða annarra um að
það myndi axla skuldir einka-
fyrirtækja. Matsfyrirtækin
kunna hins vegar, þegar fram
í sótti, að hafa gefið sér að það
myndu þau gera. Það er önnur
saga og hún var alfarið á
þeirra ábyrgð.
Það er því rannsóknarefni
hvers vegna eftirleiknum hef-
ur verið svo einkennilega
stjórnað af hálfu íslenskra yf-
irvalda að þjóðin komi til með
að sitja uppi með illbærilegar
skuldir sem hún hafði ekki
stofnað til. „Þessi framganga
er ekki glæpsamleg“ hefði
þekktasti utanríkisráðherra
19. aldarinnar sagt, „hún er
verri en það, hún er heimsku-
leg“.
Óhönduglegur
eftirleikur. }Er að fara verr en þurfti
Gunnar BragiSveinsson,
formaður þing-
flokks fram-
sóknarmanna,
spurði Árna Pál
Árnason félagsmálaráðherra
út í launakröfur á hendur
Landsbanka í fyrirspurnar-
tíma á Alþingi í gær. Spurn-
ingin sneri þó aðallega að
ráðningu tiltekins ráðgjafa
sem gert hefur háa kröfu í bú
Landsbankans. Í svari ráð-
herra kom ýmislegt umhugs-
unarvert fram sem snýr að
ráðningarmálum almennt.
Upplýst hefur verið að nú-
verandi stjórnvöld hafa geng-
ið afar hratt um gleðinnar dyr
í ráðningarmálum í ráðu-
neytum. Á þeim tiltölulega
skamma tíma sem þau hafa
haft til að raða vinum og
vopnabræðrum á jötuna hafa
á fimmta tug verið ráðnir án
auglýsingar. Eins og Gunnar
Bragi benti á hefur enn ekki
verið upplýst hve margir slík-
ir hafa verið ráðnir með aug-
lýsingum eða sem verktakar.
Í svari sínu ræddi félags-
málaráðherra spurningarnar
lítið efnislega en fór þess í
stað yfir skoðanir sínar al-
mennt á ráðningarmálum hjá
ríkinu. Athygli vekur hve
mjög skoðanir
ráðherrans á
ráðningum eru á
skjön við ráðn-
ingar hans og
þeirrar ríkis-
stjórnar sem hann situr í.
Félagsmálaráðherra sagð-
ist margsinnis hafa talað fyrir
því að ráðningarvaldið yrði al-
farið tekið af ráðherrunum og
sett á einn stað í stjórnkerf-
inu, eins og hann orðaði það,
þar sem allar ráðningar færu
fram. Embættismenn ættu
svo að flæða frjálst í gegnum
stjórnkerfið, eins og ráðherra
komst að orði. Þannig styrkt-
ist embættiskerfið og fag-
mennska þess yrði tryggð.
Nú eru sjónarmið félags-
málaráðherra um ráðningar í
stjórnkerfinu og tilfærslu
starfsmanna innan þess í
sjálfu sér afar sérkennilegar
og óraunsæjar. Verk hans og
annarra ráðherra eru þó enn
sérkennilegri. Undarlegast af
öllu er þó að bjóða almenningi
upp á það að gera eitt en segj-
ast svo vilja eitthvað þver-
öfugt. Halda ráðherrar ríkis-
stjórnarinnar að almenningur
í landinu sé svo skyni skropp-
inn að þeir geti gert hvað sem
er, bara ef þeir segjast vilja
eitthvað allt annað?
Félagsmálaráðherra
þykist vilja faglegar
ráðningar. }
Öfugmæli á Alþingi
Í rúmt ár höfum við verið á suðurpólnumí pólitískum skilningi. Ekki af því aðhér séu svo svalir stjórnmálamenn, allsekki, eða af því að hagkerfið sé botn-frosið. Heldur af því að á suðurpólnum
veit áttavitinn ekki hvaðan á hann stendur
veðrið. Hann þeytist í allar áttir og vísar til
hægri eina stundina en vinstri þá næstu. Og
alltaf virðist hann vísa norður … og reyndar
niður að mati margra, þótt það sé nú ekki al-
veg rétt.
Í rúmt ár hafa stjórnmálin verið í krísustíl.
Þau hafa snúist um að fá mynd á það sem
gerðist, finna út hverjir eru vondir og hverjir
ekki, fangelsa þá vondu, sleppa hinum, redda
fjárlagahallanum og semja við stórþjóðirnar
sem enn eru með bólgnar tær eftir hælana á
þessum vondu, sem við ætlum að finna út
hverjir eru, nákvæmlega. Hægri og vinstri hafa ekki
skipt öllu, eins ótrúlega og það hljómar. Sem dæmi um
þetta má nefna að við völdum okkur þjóðarleiðtoga fyrst
og fremst af einni ástæðu: Hún var ekki talin spillt.
Eftir því sem frá líður förum við samt að ná áttum. Ef
til vill endurvöktu tillögur ríkisstjórnarinnar um skatta-
hækkanir hægrið og vinstrið í íslenskri pólitík. Loksins
eru ungliðahreyfingarnar komnar með eitthvað hentugt
til að rífast um aftur. Önnur svið munu hins vegar verða í
krísustíl enn um sinn.
Þar á meðal eru stóriðjan og álverin. Ljóst er að við
þurfum eitthvað stórt til að koma okkur í gegnum næsta
ár. Árið 2010 verður ár stórframkvæmda.
Það er búið að ákveða það. Eitthvað þarf jú
að gera til að láta brjálæðislega bjartsýnar
hagvaxtarspár rætast. Við þær er miðað hjá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, landsstjóranum,
eins og fjármálaráðherra kallar sjóðinn. Við
þær er einnig miðað í útreikningum á
greiðsluþoli Íslands með hliðsjón af Icesave-
snilldinni. Þessu er Jóhanna búin að átta sig
fullkomlega á og er byrjuð að kynda ketilinn í
eimreiðinni til Helguvíkur.
Álver er semsagt nákvæmlega það sem við
þurfum núna. Fullt af steypustyrktarjárni og
þúsundir tonna af steypu. Risastór verk-
smiðja sem spúir gjaldeyri yfir óspillta nátt-
úru landsins. Viðurkennum það bara. Álverin
eru kannski hálfgerð skrímsli, en þau eru
myljandi góð gjaldeyrisskrímsli sem greiða
skatt.
En þessi pistill fer að verða jafnstefnulaus og áttaviti á
suðurpólnum. Best að koma sér að efninu. Kreppan má
ekki verða afsökun fyrir öllum mögulegum hlutum um of
langa hríð. Kannski réttlætir hún eina umferð í viðbót af
nákvæmlega sömu stóriðjunni. Sömu stóriðjunni sem
malar gull, en framleiðir eitt einfalt hráefni sem sveiflast
mikið í verði. Á endanum þarf þessi þjóð að fara að setja
fleiri egg í körfuna. Það er margoft búið að svara því
hvað annað sé hægt að gera hér en að framleiða ál. Nú
styttist í að nóg sé komið af álverum. Förum bráðum að
gera eitthvað annað. onundur@mbl.is
Önundur Páll
Ragnarsson
Pistill
Fæðingarhríðir nýs þjóðfélags
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon
FRÉTTASKÝRING
Eftir Silju Björk Huldudóttur
silja@mbl.is
A
llar líkur eru á því að
óánægðir kröfuhafar
muni láta reyna á neyð-
arlögin fyrir dómi á
næstu 3-6 mánuðum.
Þar sem varnarþing íslenska ríkisins
sé hér á landi munu málin fara fyrst
fyrir héraðsdóm og þaðan til Hæsta-
réttar sem á endanum mun skera úr
um lögmæti neyðarlaganna sem
settu innstæður í forgang. Ekki er
útilokað að á öðru hvoru dómsstiginu
verði kallað eftir ráðgefandi áliti frá
EFTA-dómstólnum. Jafnframt megi
reikna með að málinu verði skotið til
Mannréttindadómstólsins þegar nið-
urstaða Hæstaréttar liggur fyrir.
Að mati þeirra lögspekinga sem
Morgunblaðið ræddi við, sem allir
starfa við lagadeild Háskóla Íslands
eða Háskólans í Reykjavík, gæti tek-
ið ½-3 ár að reka málið fyrir íslensk-
um dómstólum. Bentu þeir á að málið
gæti komið fyrir íslenska dómstóla
með margvíslegum hætti, þó aðallega
í því formi að einhverjir kröfuhafar,
sem telja sig ekki hafa fengið það
sem þeim bar, sætti sig ekki við nið-
urstöðu slitastjórnar sem þá er skylt
að skjóta þeim ágreiningi til dóm-
stóla. Um slík ágreiningsmál vegna
gjaldþrotaskipta gildir flýtimeðferð,
sem þýðir t.d. að kærufrestur til
Hæstaréttar er aðeins 14 dagar.
Illskásti kosturinn í stöðunni
Inntir eftir því hvernig íslenska
dómskerfið sé í stakk búið til þess að
taka á slíku máli voru lögspeking-
arnir sammála um að það ætti að
vera vel í stakk búið til þess, en þó
væri ljóst að málið myndi krefjast
mikils undirbúnings bæði af hálfu
lögmanna sem og dómara. Ekki
mætti heldur líta fram hjá því að
álagið á dómkerfinu í heild muni
aukast til muna á næstunni þar sem
reikna megi með að mörg hundruð
álitamál af ýmsu tagi frá slita-
stjórnum muni enda fyrir dóm-
stólum. Því sé spurning hvort dóm-
arar hérlendis séu nógu margir til
þess að sinna þeim fjölda mála sem
von sé á.
Viðmælendur Morgunblaðsins
vildu ekki leggja mat á það hvort lík-
ur væru til þess að dómstólar kæm-
ust að þeirri niðurstöðu að neyðar-
lögin stæðust ekki, enda enn ekki
ljóst á hvaða réttarheimild verði
byggt. Bentu þeir á að teflt hefði ver-
ið fram sterkum rökum á báða bóga.
Rökin fyrir setningu neyðarlaganna
snúi m.a. að því að þau hafi verið eina
færa leiðin til þess að setja íslensku
bankana í skjól og sporna við alls-
herjar kerfishruni. Hefði bankakerf-
ið í reynd hrunið til grunna á sínum
tíma hefðu allir kröfuhafar misst allt
sitt þar sem eignir hefðu ónýst.
Þannig hafi neyðarlögin verið ill-
skásti kosturinn við þær erfiðu
kringumstæður sem ríkt hafi fyrir
ári.
Helstu rök kröfuhafa snúa hins
vegar að annars vegar að jafnræðis-
reglu og eignarrétt íslensku stjórn-
arskrárinnar og hins vegar jafnræð-
isreglu evrópréttarins. Enginn
viðmælenda þorði að spá fyrir um
hverjar afleiðingarnar yrðu héldu
neyðarlögin ekki. Menn voru hins
vegar sammála um að það myndi
hafa gríðarlegar afleiðingar fyrir ís-
lenska ríkið og kalla á skuldbind-
ingar sem gætu reynst íslensku þjóð-
arbúi mjög erfiðar.
Óljóst á hvaða réttar-
heimild verði byggt
Þungbært Geir H. Haarde, þáverandi forsætisráðherra, ávarpaði þjóð sína
mánudaginn 6. október 2008. Síðar sama dag voru neyðarlögin sett.
Frá upphafi hefur legið fyrir að
kröfuhafar myndu á einhverjum
tímapunkti láta reyna á laga-
breytinguna sem setti innlán í
forgang. Slík málaferli gætu tek-
ið ½-3 ár í íslenska dómskerfinu.
Í HNOTSKURN
»Neyðarlögin voru sam-þykkt á Alþingi að kvöldi
dags 6. október 2008. Alls
voru 62 þingmenn viðstaddir
og 50 þeirra greiddu atkvæði
með lögunum í heild.
» Í neyðarlögunum var m.a.að finna heimild til handa
ríkissjóði til að stofna nýtt
fjármálafyrirtæki eða yfirtaka
starfandi fjármálafyrirtæki.
»Fjármálaeftirlits fékkþannig heimild til að taka
yfir vald hluthafafundar eða
fundar stofnfjáreigenda í því
skyni að taka ákvarðanir um
nauðsynlegar aðgerðir, m.a.
taka yfir eignir, réttindi og
skyldur fjármálafyrirtækis í
heild eða að hluta.
»Þessu ákvæði hefur veriðbeitt á Landsbanka, Glitni,
Kaupþing, Straum, SPRON og
Sparisjóðabankann.
» Í lögunum var röð kröfu-hafa í þrotabú fjármála-
fyrirtækis einnig breytt þann-
ig að innstæður í lána-
stofnunum væru forgangs-
kröfur. Þetta ákvæði hefur
sætt gagnrýni erlendra kröfu-
hafa og má búast við dóms-
málum vegna þessa.