Saga - 2002, Blaðsíða 269

RITDÓMAR
267
Viðhald hins „ímyndaða samfélags" fór síðan fram með ýmsu móti,
t.d. með þjóðhátíðum á Þingvöllum þar sem sameiginlegar minningar
þátttakendanna voru tengdar staðnum, þar sem þjóðin endurfæddist
með reglulegu millibili (bls. 176 og 189). Til að leggja áherslu á hversu
náið samband sé milli þjóðemis og minninga, gengur Guðmundur oft-
sinnis í smiðju Anthonys D. Smiths, sem aftur sýnir að það er engin gjá
milli nývæðingar- og þjóðflokkasinna. Guðmundur nefnir ýmis fróð-
leg dæmi um það hvemig menn hafa reynt að snyrta íslenska fortíð,
t.a.m. þegar Maístjörnunni var breytt úr byltingarljóði í ættjarðarljóð
(bls. 179 og 183).
Þrátt fyrir að Guðmundur sé gagnrýninn á vissa þætti þjóðríkisins
og eldri túlkanir á sjálfstæðisbaráttu íslendinga, er ekki hægt að
brennimerkja hann sem andstæðing þjóðernis og þjóðemishyggju. Eft-
irtektarvert er t.d. hvemig Guðmundur skrifar hluta bókarinnar í
fyrstu persónu fleirtölu, en hann notar persónufomafnið „við" og tal-
ar ósjaldan um „okkur" íslendinga. Þá dáist Guðmundur að Jóni Sig-
urðssyni, talar t.a.m. um „framsýni þjóðhetju íslendinga" og um „að-
dáunarverða herkænsku" hans (bls. 76). Síðan segir hann að reiknings-
krafa Jóns hafi verið „afar snjall pólitískur leikur" (bls. 92) og fullyrð-
ir að Jóni hafi tekist „listilega að berja niður alla mótspymu" gegn sér
(bls. 94). Undir lok umfjöllunar sinnar um Jón veltir Guðmundur fyrir
sér ástæðum þess hversu vel og lengi minningin um þjóðhetjuna hef-
ur lifað: „Að síðustu lifir Jón í minningunni vegna þess að saga hans
stenst vel nákvæma skoðun [leturbr. PB]. Hann var fulltrúi fyrir þær
stjómmálahugsjónir sem sigruðu á Vesturlöndum á síðustu öld og öðl-
uðust einokunarstöðu í stjórnmálum okkar heimshluta á síðustu árum
[leturbr. PB]" (bls. 95). Þessi niðurstaða Guðmundar vekur mann til
umhugsunar. Vissulega var Jón talsmaður þess borgaralega samfélags
sem festi rætur hér seint á 19. öld. En hvaða hugmyndir voru það ná-
kvæmlega sem öðluðust einokunarstöðu á síðustu árum? Varla er
Guðmundur að gera Jón að baráttumanni fyrir því þjóðfélagi einka- og
hnattvæðingar, sem rutt hefur sér til rúms hin síðari ár? Líklegra er að
hann eigi hér við útbreiðslu frjálslyndis og lýðræðis í Austur-Evrópu.
Þá finnst mér ekki liggja í augum uppi hvemig meta eigi hvort saga
einhverrar manneskju standist „nákvæma skoðun". Kannski á hann
við það að Jón hafi verið tiltölulega samkvæmur sjálfum sér í málflutn-
ingi sínum.
Greining Guðmundar á áhrifum hnattvæðingar á þjóðemið er í alla
staði athyglisverð. í því sambandi bendir hann margsinnis á þær hætt-
ur sem em samfara því að skilgreina íslenska þjóð með menningarleg-
um hætti. Guðmundur telur að „vandi þjóðemis liggi fyrst og fremst í
þeirri nánu samþættingu menningar og stjómmála sem tíðkast hefur
innan þjóðríkja" (bls. 40). Hann fullyrðir að nútíminn muni óhjá-