Morgunblaðið - 07.01.2011, Qupperneq 12

12 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 2011
Um helmingur þjóðarinnar hefur
orðið fyrir höfuðáverka, heila-
hristingi eða alvarlegri áverkum,
ef marka má nýlega rannsókn
sem Jónas G. Halldórsson, sér-
fræðingur í klínískri taugasál-
fræði, vann.
Jónas fylgdi eftir öllum nítján
ára og yngri einstaklingum sem
leituðu á slysadeild vegna höfuð-
áverka á eins árs tímabili, 1992-
1993. Um var að ræða 550 ein-
staklinga, sem gefur góða mynd
af því hversu margir það eru í
heild sem leita á slysadeild vegna
höfuðáverka á ársgrundvelli. Í
hópnum voru bæði þeir sem út-
skrifaðir voru strax eftir skoðun
og eins þeir sem lagðir voru inn á
sjúkrahús. Sextán árum síðar
sendi hann þeim spurningalista til
að athuga með afleiðingar áverk-
anna, og eru niðurstöðurnar hluti
af doktorsverkefni hans.
Jónas sendi einnig spurninga-
lista til samanburðarhóps, fólks á
sama aldri sem valið var af
handahófi úr þjóðskrá.
Niðurstöðurnar úr samanburð-
arhópnum þykja ansi áhugaverðar
en helmingur svarenda sagðist
hafa orðið fyrir heilahristingi eða
alvarlegri höfuðáverka. „Það sýn-
ir bara hversu alvarlegt heilsu-
farsspursmál þetta er í þjóðfélag-
inu,“ segir Jónas og bætir við að
sjö prósent þeirra segjast enn
glíma við afleiðingar sem há þeim
í daglegu lífi, s.s. þrálátan höf-
uðverk, minnisskort og einbeiting-
arleysi.
Jónas segir tölurnar hafa komið
sér mikið á óvart. „Þegar við vor-
um að spá í fjölda þeirra í sam-
anburðarhópnum sem hlotið hefðu
höfuðáverka hljóðaði spáin upp á
milli tíu og tuttugu prósent. En að
það væri fimmtíu prósent, það
kom okkur ekki til hugar.“
Margir glíma við afleiðingar
Í rannsóknarhópnum voru tólf
prósent sem sögðust enn glíma við
afleiðingar áverkanna sem þeir
hlutu 1992-1993. „Og þeir sem
verða fyrir vægum höfuðáverka,
þ.e. sem taldir eru vægir í byrjun,
geta einnig þurft að glíma við af-
leiðingar. Þannig glímdu 7%
þeirra sem sögðust hafa orðið fyr-
ir vægum höfuðáverka enn við af-
leiðingar, en hins vegar um 30%
þeirra sem sögðust hafa fengið al-
varlegri höfuðáverka.“
Jónas hefur einnig rannsakað
tíðni höfuðáverka hjá íslenskum
börnum og ungmennum og hefur
komist að þeirri niðurstöðu að
hún sé svipuð og kynnt hefur ver-
ið erlendis.
Helmingur orðið
fyrir höfuðáverka
 Tíðni höfuðáverka meðal barna og
unglinga hér svipuð og í öðrum löndum
VIÐTAL
Andri Karl
andri@mbl.is
Vitundarvakningu þarf í samfélaginu
um höfuðáverka. Yfirlæknir á Grens-
ásdeild hefur áhyggjur af því hversu
lítil þekking virðist vera um hættuna
sem fylgir höfuðhöggi, eða ofbeldi
gegn höfðinu. Því jafnvel þó að aðeins
sé um minniháttar áverka að ræða
geta afleiðingarnar verið skelfilegar.
Það sýna dæmin, þau eru ófá og leiða
má að því líkum að enn fleiri gangi
um ógreindir.
Gera má ráð fyrir að á milli sex og
níu hundruð á hverja hundrað þús-
und verði fyrir höfuðáverka á ári
hverju, leiti aðhlynningar á slysa-
deild eða séu lagðir inn á sjúkrahús.
Höfuðáverka þar sem heilahristingur
er vægasta birtingarmynd en heila-
skaði sú alvarlegasta. Oft eru áverk-
arnir tiltölulega litlir, kannski augna-
bliks meðvitundarleysi og engar
skemmdir sjást á röntgenmyndum.
Eru menn því útskrifaðir fljótlega.
„Þá gerist eiginlega ekkert sem að
okkur snýr fyrr en löngu síðar. Fólk
kemur kannski eftir hálft ár, eitt ár
og jafnvel síðar. Þá er allt í fári,“ seg-
ir Gísli Einarsson, yfirlæknir í end-
urhæfingarlækningum á Grensás-
deild. „Einkennin geta verið lítil og
enginn tekur beinlínis eftir þeim en
allt getur verið komið í óefni í skóla,
vinnu eða fjölskyldulífinu.“
Tveir menn liggja enn á Landspít-
alanum vegna höfuðáverka sem þeir
hlutu vegna líkamsárása. Gísli segir
alvarlega höfuðáverka að sjálfsögðu
mikið vandamál en „svo er það þetta
dulda vandamál í samfélaginu. Það er
fullt af fólki sem sem hefur fengið
höfuðáverka, kannski í slysi en einnig
eru mörg ofbeldismál, sem greinist
ekki. Við höfum ekki greiningartæki
sem eru nægilega næm til að greina
þá í bráðafasanum. Svo kemur það
ekki í greiningu fyrr en of seint. Það
þarf ekki mikið höfuðhögg til að vera
mjög hættulegt.“
Algengara en menn grunar
Þegar ekki er hægt að greina
áverka strax er nær ómögulegt að
segja til um hvort höfuðhögg hafi al-
varlegar afleiðingar til lengri tíma.
Slíkar afleiðingar eru hins vegar mun
algengari en menn grunar. „Þetta er
oft viðkvæmt mál, því um er að ræða
andlega getu og fólk leitar sér því
ekki hjálpar strax. Oft kemur það eft-
ir langan tíma og þá er mikið að, lífið
bara á hvolfi. Þá þarf mikla vinnu til
að snúa því við.“
Einkennin eru helst skortur á and-
legri getu, minnistruflanir auk þess
sem úrvinnsla á áreitum versnar.
Persónuleikinn breytist einnig vegna
þess að andlegt úthald minnkar og
kveikiþráðurinn styttist. „Þetta eru
einkenni sem menn kannski skamm-
ast sín fyrir. En það eru inni í þessu
hjónaskilnaðir og almennur sam-
skiptavandi innan fjölskyldna. Auk
þess dæmi um að menn hafi dottið út
af vinnumarkaði eftir að hafa, hægt
og bítandi, versnað og ekki náð að
klára þau verkefni sem þeim eru sett
fyrir. Einnig er til fólk sem flosnað
hefur upp úr námi, og er það þá skrif-
að á leti; að viðkomandi nenni ekki að
læra. En kannski er það einfaldlega
alrangt og viðkomandi að berjast en
ekkert gengur, og hann hefur ekkert
skipulag á því hvernig á að takast á
við þetta.“
Gísli segir fullt af ungu fólki sem
misst hefur heilu árin úr skóla, eða
vinnuna og illa gengið að fá aðra.
„Þetta er voðalega dapurlegt því fólk
fer allt í einu að standa sig verr, að
mati annarra, og ekki einu sinni
grunur leikur á að gamall höfuð-
áverki liggi þar að baki.“ Nauðsyn-
legt sé því að efla eftirfylgni með höf-
uðáverkum og hvetja fólk til að koma
til skoðunar eftir þrjá mánuði eða
hálft ár.
Hægt að ná árangri
Mikilvægast er að fólk sé greint,
en það er gert með sérstöku tauga-
sálfræðimati. Þá eru lögð fyrir all-
mörg próf og getur tekið margar
klukkustundir að fara í gegnum þau.
Raunar getur það í einhverjum til-
vikum tekið svo langan tíma þar sem
sjúklingar hafa ekki fulla getu og
þreytast því mikið við andlegt álag.
Lagðar eru fyrir þrautir og mældur
hugarhraði, þ.e. hvernig fólk nýtir
gamla þekkingu og hvernig það hleð-
ur upp nýrri þekkingu við að leysa
vandamál. Þau eru þannig gerð að
hægt sé að kortleggja samskiptin
milli ýmissa stöðva í heilanum, sjón
og heyrn og hvernig þau tengjast úr-
vinnslu verkefna.
Lítið þýðir að leggja prófin fyrir
skömmu eftir höfuðhöggið og margir
taugasálfræðingar eru á því að vafa-
samt sé að gera það innan þriggja
mánaða. Þá eru æ fleiri að komast á
þá skoðun að skipulegar eigi að
ganga til verks og framkvæma slík
möt á fleirum sem hlotið hafa höf-
uðáverka sem metinn hefur verið
minniháttar.
Eftir að viðkomandi hefur verið
metinn tekur við þjálfun, sem segja
má að sé sambærileg líkamsþjálfun.
Þá er meðal annars unnið bæði með
taugasálfræðingum og iðjuþjálfum.
Gísli segir að oftar en ekki sé hægt að
vinna með slíka áverka og ná góðum
árangri „en það er afleitt að láta
þetta eiga sig og gera ekki neitt. Það
endar oft mjög illa.“
Ofbeldið fer harðnandi
Höfuðáverkarnir koma til af ýms-
um ástæðum, t.d. af völdum slysa en
einnig ofbeldis. Og það er ofbeldið
sem veldur Gísla nokkrum áhyggj-
um, enda margir sem komið hafa á
Grensásdeild eftir slagsmál, s.s. í
miðborg Reykjavíkur um helgar.
Gísli telur að því miður fari ofbeldið
harðnandi og að sama skapi fari virð-
ing fyrir höfðinu minnkandi.
Í hverri viku er greint frá því
hversu margir urðu fyrir líkamsárás
þá og þá helgi. Gísli bendir á að fjöl-
miðlar fylgist grannt með líðan
manna sem hafa verið lagðir inn á
gjörgæslu en svo þegar þeir eru út-
skrifaðir þaðan er jafnan litið svo á að
þeir hafi náð heilsu á ný. Þannig er
veruleikinn hins vegar ekki og þó svo
að menn séu útskrifaðir af sjúkrahús-
inu og komnir til vinnu þá virka menn
kannski ekki alveg eins og þeir gerðu
áður. Hann segir að efla þurfi um-
ræðuna um höfuðáverka, enda þekk-
ing lítil á hættunum sem þeim fylgja.
Við höfum jú aðeins einn heila og
huga þurfi að hugrænni heilsu rétt
eins og líkamlegri.
Minniháttar höfuðáverkar
en alvarlegar afleiðingar
 Yfirlæknir á Grensásdeild hefur áhyggjur af þekkingarleysi þegar kemur að höfuðáverkum
 Þó ekki séu merki um áverka í fyrstu getur höfuðhögg valdið slæmum afleiðingum þegar frá líður
Morgunblaðið/Sverrir
Fjölskylduhjálp Íslands | Eskihlíð 2-4
Sími 551 3360 og 892 9603
fjolskylduhjalpin.net | fjolskylduhjalp@simnet.is
Fjölskylduhjálp Íslands
er fyrir fólkið í landinu,
og rækir skyldur sínar eins og reglur samtakanna segja til um.
Bókhald samtakanna hefur frá stofnun verið opið öllum.
Þeir sem þunga og kaunum eru hlaðnir eru
velkomnir til okkar.
Við störfum meðan fólkið hefur þörf fyrir okkur
Félag fólks með heilaskaða, aðstandenda
þess og áhugafólks um málefnið var stofn-
að fyrir fjórum árum. Félagið sem nefnist
Hugarfar heldur úti vefsvæðinu hugar-
far.is. Þar má finna ýmsan fróðleik um
heilaskaða, hvernig þekkja má einkennin,
reynslusögur og góð ráð til að lifa með
heilaskaða.
Þar er meðal annars bent á að engin
heildstæð stefna sé til um málefni fólks
með heilaskaða á Íslandi, en til að mynda í Danmörku,
Bretlandi og Bandaríkjunum séu stefnumótandi leið-
beiningar til að styrkja stöðu fólks með heilaskaða.
Þá segir að vegna þess hve heilinn er
margbrotinn sé sérhver heilaskaði ólíkur
öðrum. „Heilaskaði er sú fötlun sem fengið
hefur litla umfjöllun í samfélaginu og þar af
leiðandi vantar einnig mikið upp á skilning
almennings og stjórnvalda á málefninu.
Fagfólk og stuðningsaðilar þekkja oft ekki
einkenni vitrænnar skerðingar og þá tekst
ekki að greina orsök vandans. Ein-
staklingur með heilaskaða leitar sjaldnast
sjálfur eftir aðstoð sem er trúlega vegna þess að ein-
kenni eru skert innsæi í eigin vandamál, framtaksleysi
og minnisskerðing.“
Engin heildstæð stefna á Íslandi
FÉLAG FÓLKS MEÐ HEILASKAÐA HELDUR ÚTI VEFSVÆÐI
Endurhæfing á Grensásdeild.