Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1992, Síða 228

226
Ritdómar
nútíma með nákvæmri hliðsjón af norrænum, germönskum og öðrum indóevrópskum
málum.
1. Orðsifjafræði og verkefni hennar
Voltaire á einhverju sinni að hafa látið svo um mælt að orðsifjafræði sé vísindi
þar sem sérhljóðin gilda alls ekki neitt og samhljóðin lítið. Hafi þessari fullyrðingu
verið hnekkt þá er það að þakka sameiginlegu átaki lærdómsmanna af ýmsu þjóðerni á
nítjándu öld og þeirri tuttugustu. Þeir komust til skilnings á því að hvert einasta hljóð
þarf að gilda ef rannsókn á uppruna, skyldleika og sögu orða á að teljast vísindaleg-
Orðsifjafræði (etymologia) eins og hún er skilgreind nú á dögum er ekki sjálfstsð
fræðigrein heldur órofa þáttur sögulegra málvísinda; raunar er ekki ofsagt að hún sé
homsteinn þeirra. Verkefni hennar er annars vegar það að styðja með málvísindalegum
rökum hvemig eitthvert ákveðið orð hafi verið og hvað það hafi merkt á tilteknu eldra
málstigi og hins vegar að rekja sögu orðsins frá þessu málstigi. í reyndinni er þó engan
veginn alltaf unnt að fylgja þessari meginreglu út í hörgul vegna þess að vitneskja um
sögu orðs kann að vera gloppótt þótt uppruni þess sé ljós eða á hinn bóginn óvíst um
upprunann en unnt að rekja ferli sögunnar á seinni tímum.
Þegar vel stendur á getur orðsifjafræði enn fremur orðið til að varpa ljósi á menn-
ingarsöguleg efni í víðtækari skilningi, svo sem samfélagshætti, trúarhugmyndir og
skáldskap á fyrri tíð. Ef að líkum lætur er það einkum þessi þáttur sem gerir orðsifju-
fræði áhugaverða og heillandi í augum fjölmargra.4
2. Starf höfundar og samverkamanna hans
Ég geng ekki að því gmflandi að það sé neitt áhlaupaverk að gera orðsifjabók þannig
úr garði að hún standi undir nafni sem fræðirit en sé ekki blábert orðsifjasamsafn. Slík
vinna er varla á færi hvers sem er. Starfið er ólíkt annarri orðabókarvinnu því
orðsifjabækur em í rauninni „einskonar dómasöfn, sem samanstanda af fjölmörgum,
stuttum og mikils til sjálfstæðum greinum“ eins og Ásgeir Blöndal Magnússon ritaði
eitt sinn (1959:168). Ekki er nóg að efnið sé sett fram skipulega og af vísindalegn
nákvæmni heldur er lfka ætlast til að eftir föngum sé lagt á það sjálfstætt mat. En
lærdómurinn einn hrekkur skammt ef þrautseigju skortir og launin fyrir allt puðið eru
oftar en ekki nagg og nuð í öðmm fræðimönnum. Um það sannfærist fljótlega sá sem
blaðar í ritdómum um hinar og aðrar orðsifjabækur sem samdar hafa verið á síðustu
4 Um orðsifjafræði almennt sjá t.d. Szemerényi (1962), sem fjallar á skemmtilegan
hátt um ýmsar meginreglur sem orðsifjafræðingar ættu jafnan að hafa hugfastar; ritsmt
hans er endurprentuð hjá Schmitt (1977:286-346) og þar er að finna fleiri áhugaverðar
greinar um þessi efni. Enn fremur má nefna Seebold (1981), Bammesberger (1984) og
Hamp (1992). Nýlegt rit um merkingarbreytingar og lögmál sem þær kunna að luta
er Sweetser (1990). Watkins (1985:xvii o.áfr. og 1992) rekur í stuttu máli samban
orðsifjafræði og menningarsögu; á meðal sígildra rita á þessu sviði eru — hvort m
sínu móti — Buck (1949) og Benveniste (1969).