Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1992, Síða 253

Ritdómar
251
eða óskýrum framburði, rangri beygingu orða eða rangri meðferð máltækja, orðtaka
og annarra fastra orðasambanda“ (RO, bls. 3).
Réttritunarorðabók fyrir böm og skólanemendur þarf að sníða með öðrum hætti en
„stafsetningarorðabók lýðveldisins". Að hveiju munu bömin leita í slíkri bók, hvemig
getur hún höfðað til þeirra og hvemig munu þau nota hana? Fyrst og fremst er gerð sú
krafa að skólabækur séu handhægar, upplýsandi og aðlaðandi, þ.e. stuttar, með góðum
skýringum og myndskreyttar, en minna skeytt um að þær séu tæmandi. Á hinn bóginn
hefur reynslan kennt mönnum að þegar á reynir duga einungis hin ítarlegustu verk.
Hafi notandi vanist á að leita ákveðinna upplýsinga verður hann gramur ef hann finnur
ekki alltaf það sem hann leitar og smám saman leggur hann bókina til hliðar. Og f þessu
er einmitt fólginn hinn mikli vandi: því mirmi sem bókin er þeim mun brýnna að í hana
sé valið það eitt sem notendur hennar þurfa á að halda.
RO er að ýmsu leyti ætlað að sameina hlutverk stærri og sérhæfðari orðabóka
í því knappa formi sem skólabók er sett. Á erlendum málum eru til ýmsar slíkar
bækur. Gjellerups grönne ordbog (1988, GGO) er stafsetningarorðabók með knöppum
skýringum, sambærileg við RO. Hún er ætluð sama markhópi og hefur að geyma 19
þúsund flettiorð á 306 síðum, í helmingi minna broti og á þynnri pappír en RO, auk
ágrips af reglum um stafsemingu. Þótt RO hafi ýmislegt fram yfir þá bók fylgir GGO
ritstjómarstefnu sem ég tel að mörgu leyti markvissari og verður vikið að því síðar.
Stærð bókarinnar sníður vali orða og skýringum þröngan stakk. Ekki er ástæða til að
halda til haga sjaldgæfum orðum, þótt forvitnileg séu, ef ekki em líkur á að notendur
þurfi að grípa til þeirra. Nóg er að geta um algengasta rithátt orða en elta ekki ólar
við umdeild atriði eða sjaldgæf tilbrigði í rithætti. Skýringar á beygingu, merkingu og
notkun em æskilegar þótt þær lengi bókina en þær mega hvorki vera langar né flóknar,
og þá þarf að gæta sín vel, því hálfur sannleikur er sjaldnast lyginni betri. Skýring á
einni merkingu af mörgum eða dæmi um eina (sjaldgæfa) notkun getur leitt nemendur
á villigötur og er þá verr af stað farið en heima setið.
Þessi andstæðu sjónarmið, sem togast á í gerð bókarinnar, verða tilefni gagnrýni
tninnar hér á eftir. Ég bendi á dæmi um margvíslegt ósamræmi sem af þessum átökum
stafar en án þess að gera ákveðnar tillögur að heildarsamræmingu þeirra. RO er fyrst
°g fremst réttritunarbók en sýnir samt merkingu og notkun án þess að vera eiginleg
orðskýringarbók. Þetta leiðir til þess að stundum em orð skýrð og stundum ekki.
Ritnefndin hefur í mörgum efnum tekið réttilega tillit til þess að bókin var ætluð
bömum en í öðmm hefur hún látið þetta tillit leiða sig á villigötur með óþarfa sparsemi
á einu sviði en eyðslusemi á öðm. Skortur á „réttritunarorðabók lýðveldisins“ hefur
leitt til að ýmsum sjónarmiðum hefur verið þjónað sem ekki eiga heima í bamaorðabók.
3. Orðaval og orðsgreinar
3.1 Grisjun orðaforðans
Gæta verður þess að orðaforði lítillar bókar nái yfir ö!l þau orð sem líklegt er að
notendur hennar þurfi á að halda. Safna þarf orðum úr talmáli og ritmáli, orðum um
öll svið daglegs lífs í þéttbýli og sveit, heimili, atvinnu og skóla, landafræði, líffræði,
náttúmfræði, málfræði, matargerð og smíðar, ekki síður en orðum um þjóðmálaum-