Dagblaðið Vísir - DV - 31.01.2004, Qupperneq 22

22 LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 2004
Fókus DV
Eitt afmörgum minnisstæðum dæmum um rómaða þverúð okkar íslendinga og hæfileika til að þrasa um hé-
góma aflífi og sál eru alþingiskosningarnar haustið 1908, hinar fyrstu eftir að landsmenn fengu heimastjórn.
Hundrað ára afmælis hennar er minnst með viðhöfn um þessar mundir en fyrstu ár hennar einkenndust
hvorki afeindrægni né sáttahug leiðandi afla hins nýja samfélags. Þvert á móti lögðu menn lykkju á leið sína
til að ná höggi á andstæðingana. Svo skemmtilega og óvenjulega vill til að varðveist hefur í húsi einu í
Reykjavík áþreifanleg minning þessarar þverúðar.
Huröin í Safnahúsinu
Ráðamenn landsins með Hannes
Hafstein ráðherra í broddi fylkingar
höfðu þetta vor, 1908, náð sam-
komulagi við Dani um að festa
heimastjómarskipulagið í sessi og
efla hina innlendu stjórn með nýjum
lögum um stöðu íslands í danska rík-
inu. Gekk það undir nafninu „Upp-
kastið" enda átti það eftir að fá stað-
festingu Alþingis sem var rofið og
efnt til kosninga svo að þjóðin fengi
að leggja blessun sína yfir áformin.
Hnigu sterk rök að því að Uppkastið
væri skynsamleg málamiðlun og virt-
ist í fyrstu sem um það ætlaði áð
takast samstaða þvert á ílokkslínur.
Þetta féll gömlum þrætuseggjum á
þingi, með Skúla Thoroddsen og
Björn Jónsson ritstjóra ísafoldar í
broddi fylkingar, ekki í geð. Þótt Dan-
ir hefðu aldrei boðið betur og mundu
lfldega aldrei bjóða betur fannst þeim
ekki koma til greina að samþykkja
Uppkastið. Það yrði að sauma betur
að kónginum í Kaupmannahöfn og
ráðgjöfum hans. Sumarið 1908
gerðu þeir félagar og fleiri þingmenn
með þvergirðingshætti og smá-
munaþrefi einstæða uppreisn gegn
heilbrigðri skynsemi í stjórnmálum.
Og tókst að fá kjósendur um land allt
á sitt band. í kosningum 10. septem-
ber 1908 hrundi heimastjómarmeiri-
hlutinn á Alþingi; náðu 24 frambjóð-
endur, sem vom á móti Uppkastinu,
kjöri en aðeins 10 úr hópi stuðnings-
manna þess. Blasti þá við að fyrsti ís-
lenski ráðherrann, Hannes Hafstein,
hlyti að víkja úr embætti þegar Al-
þingi kæmi saman í byrjun næsta árs,
en þingstörfum var á þessum tíma
hagað með öðrum hætti en nú á dög-
um. Gekk þetta’síðan eftir og hinn nýi
meirihluti ákvað að styðja Björn Isa-
foldarritstjóra til ráðherradóms.
Starfsglaður ráðherra
Hannesar Hafstein er að makleg-
heitum minnst sem mikils fram-
kvæmdamanns. Á okkar dögum er
sýnilegasti ávöxtur starfsgleði hans
sem stjórnmálamanns lfldega gamla
Safnahúsið, nú Þjóðmenningarhúsið,
við Hverfisgötu, sem reist var á árun-
um 1906 til 1908. Hafði Hannes for-
göngu um byggingu hússins, aflaði fjár
með sölu rfldsjarðar, réð danska húsa-
meistarann persónulega og tryggði
vafningalausa framkvæmd með því að
sjá til þess að þrír áhugasamir þing-
ílokksbræður hans mynduðu bygging-
arnefndina: Tryggvi Gunnarsson
bankastjóri, Guðmundur Björnsson
landlæknir og Jón Jacobson lands-
bókavörður.
Kostnaður við húsbygginguna varð
vitaskuld svimandi hár en ekki mátti
gleyma því, eins og ráðherrann minnti
á þegar hornsteinninn var lagður
haustið 1906, að það átti að verða
„varðkastali og forðabúr þjóðemistil-
finningarinnar." Slflct mannvirki má
kosta nokkuð! Skyldi það til frambúð-
ar vera samastaður tveggja höfuðsafna
landsins, Landsbókasafnsins og
Landsskjalsafnsins, en til bráðabirgða
fengu þar einnig inni Forngripasafnið
og Náttúmgripasafnið.
Dyrum læst
í þingkosningunum um haustið
vom tveir byggingarnefndarmanna í
ffamboði á ný, landlæknir og lands-
bókavörður; báðir einarðir stuðn-
ingsmenn Uppkastsins. Því miður
féllu þeir báðir af þingi. Þarf víst ekki
að fara í grafgötur um að þeir vom
súrir yfir þessum úrslitum. Varla hef-
ur það dregið úr gremju landsbóka-
varðar að húsnautur hans, Jón Þor-
kelsson landsskjalavörður, harð-
skeyttur og atkvæðamikill andstæð-
ingur Uppkastsins, sem einnig var í
framboði, hlaut glæsilega kosningu í
Reykjavík
Arkitekt safnahússins, Magdahl-
Nielsen hinn danski, ætlaðist í upp-
hafi til þess að söfnin tvö, sem þar
áttu að vera til frambúðar, deildu
með sér stóra lestrarsalnum í mið-
rýminu, þar sem nú er bókasalur
Þjóðmenningarhússins. Kemur
þetta glöggt fram á frumteikning-
um hans. En þetta varð aldrei og er
ekki ósennilegt að pólitískir fáleikar
með landsbókaverði og lands-
skjalaverði, sem ágerðust haustið
1908, þegar flutt var inn í húsið,
hafi átt sinn þátt í því. Um sama
leyti og skjöl og bækur voru bornar
inn var dyrunum milli lestrarsalar-
ins og landsskjalasafnins lokað og
læst. Fylgir ekki sögunni hvorum
megin lyklinum var snúið. Kannski
var það til að tryggja að ekki yrði
reynt að hnekkja þessari ráðstöfun
að stór skápur, sem geymdi bóka-
skrá Landsbókasafnsins, var stuttu
seinna settur upp að hurðinni og
stóð þar næstu áratugina.
Spellvirki?
Næstu níutíu árin eða svo voru
dyrnar tryggilega lokaðar. Um þær
gekk ekki nokkur sála. Og ekki hvarfl-
aði að neinum að opna á milli, þótt
bókaverðir og skjalaverðir af yngri
kynslóðum væru farnir að skrafa
saman í bróðerni þegar leið á öldina.
Svo gerðist það fyrir tæpum tíu
árum, að Landsskjalasafnið, sem þá
var orðið að Þjóðskjalasafni, fékk um
tíma yfirráð yfir öllu Safnahúsinu en
þá var Landsbóksafnið flutt í Þjóðar-
bókhlöðuna. Flaug þá arftaka Jóns
Þorkelssonar í hug að nýta mætti
gamla lestrarsalinn fyrir ættfræðinga
og aðra skjalakönnuði enda mikil
þrengsli á þeirra gamla heimavelli.
Var gömlum og ryðguðum lykli
stungið í skrána og næstum aldar-
gamall bimrleiki kvaddur án þess að
nokkurs staðar heyrðist hósti eða
stuna.
Og þó, heyrt hef ég að eitthvert
uppnám hafi orðið í höfuðstöðvum
húsafriðunarnefhdar rfldsins, sendi-
nefnd komið til að sannspyrja hvort
spellvirki hefðu hugsanlegu verið
unnin á friðuðum innréttingum, en
þá sögu kann ég ekki frekar.
Annað minnismerki
Þó að dyr þverúðarinnar hafi ver-
ið opnaðar og merkileg söguleg hefð
þannig rofin getum við glaðst yfir því
að annað minnismerki hennar er
varðveitt í upprunalegri mynd í Þjóð-
menningarhúsinu. Er það á framhlið
hússins þar sem á granítgerða
dyraumgjörðina er letrað hástöfum:
LANDSBÓKASAFN.
Spumingin, sem margir hafa
spurt en ekkert svar fengið við, er
þessi: Af hverju er bara nafn Lands-
bókasafns á umgjörðinni úr því að
húsið var einnig ffamtíðarheimili
Landsskjalasafnsins? Og viti menn,
svolítil athugun á skjölum hins hund-
rað ára gamla Stjórnarráðs leiðir í ljós
að fyrstur til að spyrja þessarar
spurningar var landsskjalavörður
sjálfur, Jón Þorkelsson, er honum
varð nokkmm dögum fyrir þingkosn-
ingarhaustið 1908 gengið upp tröpp-
ur hússins. Sá hann þá hvar tveir
danskir steinsmiðir vom að höggva
nafn bókasafnsins í granítið. Þeir
kváðust ekki hafa nein fyrirmæli um
frekari steinhögg og væm að fara af
landi brott innan tíðar. Undrandi og
hneykslaður sendi landsskjalavörður
byggingarnefndinni bréf daginn eftir
og óskaði eftir því að nafn skjala-
safnsins gleymdist ekki áður en verk-
Þótt Danir hefðu
aldrei boðið betur
fannst gömlum þrætu-
seggjum á Alþingi ekki
koma til greina að
samþykkja Uppkastið.
Það yrði að sauma
betur að kónginum í
Kaupmannahöfn.
Sumarið 1908gerðu
þeir félagar og fleiri
þingmenn með þver-
girðingshætti og smá-
munaþrefí einstæða
uppreisn gegn heii-
brigðri skynsemi í
stjórnmálum.
inu lyki. Af einhverri ástæðu sýritíi
nefndin erindinu lítinn áhuga en
benti honum á að snúa sér til Stjórn-
arráðsins, þ.e. til Hannesar ráðherra.
Hefur bréf Jóns til hans varðveist
með eftirfarandi áritun ráðherrans til
embættismanna sinna: „Kjörboe
[umsjónarmaður framkvæmdanna]
skýrir frá, að ekki sé að neinu leyti
hentugra að gera þessa breytingu nú
en einhvern tfma síðar, ef endilega
eigi að gera hana. En hann efast um,
að nokkur maður hér geti hoggið í
granítina svo nokkur mynd sé á, enda
muni verkfæri til þess vanta.“
Málinu var lokið. Eftir þetta fékkst
engu þokað. Auðvitað liggur ekki
skjalfest fyrir svo óyggjandi sé að hér
hafi heimastjórnarmenn bmgðið
fæti fyrir pólitískan andstæðing sinn.
Litia mannþekkingu þarf þó til að
álykta að stjórnmálahitinn þessa
haustdaga kunni að hafa haft lam-
andi áhrif á þá miklu framtaksmenn
sem erindið fengu: ráðherrann og
byggingamefnd hans.
Samkvæmi seinkar
Safnahúsið var sýnt í fyrsta sinn
26. mars 1909 að viðstöddum 150
málsmetandi gestum. Þá vom aðeins
fimm dagar eftir af fyrra ráðherra-
skeiði Hannesar Hafstein. Vígslan var
því lfklega síðasta embættisverk
hans. Kannski við hæfi svo mjög sem
hann hafði lagt metnað sinn í að
þetta hús risi og yrði vel úr garði gert.
En ekki var allt húsið tfl sýnis
þennan dag. Aðeins þrír fjórðu hlutar
þess: landsbókasafriið, forngripa-
safnið og náttúmgripasafnið. Jón
Þorkelsson landsskjalavörður gaf sér
ekki tíma tU að standa í slflcu stússi
þennan dag. Aftur á móti bauð hann
gestum í Skjalasafn Islands sex dög-
um síðar, 1. apríl 1909, en svo hittist á
að daginn áður hafði Hannes Haf-
stein kvatt Stjórnarráðið og Klemens
Jónsson landritari sest í valdastól tU
bráðabirgða meðan Björn Jónsson
sigldi hraðbyri heim af konungsfundi
með ráðherratign sína. Tilviljun?
Guðmundur Magnússon