Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1958, Blaðsíða 12

82
TÍMARIT VFÍ 1058
skjálftar, en upptök þeirra eru á mjög miklu dýpi, jafn-
vel allt að 700 km undir yfirborði jarðarinnar. Einnig
má nefna „vúlkanska" jarðskjálfta, sem verða í eldfjöll-
um, sem afleiðing eldgosa og annarra hreyfinga á bráðnu
bergi í sambandi við eldfjöll. Stundum koma litlir jarð-
skjálftar, er hellar hrynja saman, en slíkir jarðskjálftar
eru óþekktir hér á landi. Loks má nefna jarðskjálfta, sem
koma af manna völdum, t. d. við sprengingar, svo og
jarðskjálfta er fall loftsteina veldur.
..Upptök jarðskjálfta er sá staður, þar sem fyrsta hreyf-
iVíg jarðskjálftans á sér stað, en þaðan berst bylgju-
hreyfing í allar áttir með miklum hraða. Þessi bylgju-
hreyfing er mæld með jarðskjálftamælum, er sífellt rita
allar hreyfingar á yfirborði jarðarinnar á þeim stað,
þar sem mælirinn stendur. Hraði þessara bylgja er
þekktur, og ef vitað er með nákvæmni, hvenær þær
mældust á þremur ,;eða fleiri jarðskjqjftamælingastöðv-
um, má reikna út hvar upptök viðkomandi .jarðskjálfta
hafa verið. Einnig sýna jarðskjálftamælarnir hve miklu
hreyfing jarðaryfirborðsins nemur. og hver sé tiðni jarð- ,
skjálftabylgjanna og þá jafnframt hve orkumik'iíl jarð-
skjálftinn er.
Jarðskjálftar koma einkum á ákveðnum svæðum jarð-
arinnar, svonefndum jarðskjálftasvæðum, eri annars stað-
ar verður jarðskjálfta sjáldan eða" aldrei vart. Helztu
jarðskjálftasvæði jarðarinnar eru:
ui5 -utmiiisbflten luoöíeiuöi'r ussl&H
Kyrrahafssvæðið, er li'ggút• í hring umhverfis Kyrra-
■ háfiðl ^ 'I'cðaJa ximjS liJia íbnfli
-eiíl-iivnnam ðlv innrtnrí iií Jiiiij coir.l 8b inötj nýid 8a
Miðjarðarhafssvæðið, er liggur frá fjalllendi Suðaust-
ur-Asíu um Miðjarðarhafið allt til Atlantshafs.
Atlantshafssvæðið, er liggur sem-mjótt belti eftir endi-
löngu Atlantshafi og þvert yfir Island.
Minni jarðskjálftasvæði eru t. d. í Vestur-Afriku, Ind-
landshafi og víðar.
Þessum aðal-jarðskjálftasvæðum má svo skipta nið-
ur í minni svæði, en ekki er hægt að gefa neinar regl-
ur um slíka skiptingu.
Það eru næstum eingöngu „tektóniskir" jarðskjálftar,
sem farið er eftir, þegar jarðskjálftasvæðin eru ákveðinx
„Plútóniskir" jarðskjálftar koma einkum á Kyrrahafs-
svæðinu, en miklu minna á Miðjarðarhafssvæðinu og etu
óþekktir annars staðar. „Vúlkanskir" jarðskjálftar koma
alls staðar þar, sem eru virk eldfjöll, en þeir eru mjög
fáir og smáir samanborið við „tektóniska" jarðskjálfta.
Eins og áður er sagt liggur jarðskjálftabelti Atlants-
hafsins þvert yfir Island, og eru þvi „tektóniskir" jarð-
skjálftar hér á landi sama eðlis og annars staðar í Atl-
antshafinu. Líkur benda til, að jarðskorpuhreyfing sú,
sem veldur jarðskjálftum í Atlantshafsbeltinu, sé í aðal-
atriðum tognun, þannig að vestari jaðar jarðskjálfta-
beltisins þokist í vestur miðað við þann austari. Ekki
hefur þetta þó vérið staðfest svo óyggjandi sé.
Jarðskjálftar hér á landi eru flestir af „tektóniskum"
uppruna, og allir þeir, sem mestu tjóni hafa valdið.
„Vúlkanskir" jarðskjálftar eru þó vel þekktir, t. d. sam-
fara gosum í Heklu og Kötlu, en þeir hafa sjaldan valdið
teljandi tjóni. Vafi leikur á hvort ýmsar minni háttar
jarðhræringar í Henglinum og fleiri hverasvæðum geti
talizt til „tektóniskra" jarðskjálfta, en hinir meiri jarð-
skjálftar á sömu svæðum eru vafalítið af „tektóniskum"
uppruna.
Jarðskjálftar á Islandi koma einkum á tveimur svæð-
um, og liggur annað þeirra við norðurströnd landsins, en
hitt á Suðvesturlandi. Þriðja jarðskjálftasvæðið er í norð-
vesturhluta Vatnajökuls. Þessum jarðskjálftasvæðum má
skipta niður í enn minni svæði, en til þess að sú skipt-
ing sé raunhæf þarf í flestum tilfellum nánari þekkingu
en enn er fyrir hendi á jarðskjálftum og jarðskjálftaupp-
tökum hér á landi.
Styrkleiki jarðskjálfta
Þégar rætt er eða skrifað um mikla jarðskjálftá,
er mat það, sem lggt ,er á j.ar8skjálftana( að ^fnaði mið-
að við áhrif þau, sem þeir valda. Mikill er sá jarðskjálfti
talinn, sem miklu tjóni veldur, eða ef áhrif hans eru á
einhvern hátt mikil, en sá jarðskjálfti er lítill, sem engu
tjóni veldur, ef áhrifa hans að öðru leyti gætir lítið.
Snarpur er sá jarðskjálfti, sem mikið gætir á einhverj-
'um tiiteknum stað, en vægúr sá, sem lítið verður vart
við. Sami jarðskjálfti getur verið snarpur á einum stað,
•eri' vægur á öðrum stað. Mjög miklir jarðskjálftar eru
snarpir á stóru svæði, en umhverfis það er enn stærra
svæði, þar sem þeir eru vægir.
Styrkleiki jarðskjálfta segir til um, hve snarpir þeir
eru. Styrkleikinn er tilgreindur í stigum frá einu upp
í tólf. (Sumir nota þó önnur styrkleikastig, en þeim
verður ekki lýst hér).
Styrkleikastigi sá, sem hér verður gerður að umtals-
efni, og nú er almennt notaður { E'vrópú og Ámeríku,
var upphaflega saminn af Mercalli árið 1897, en síðan
hafa nokkrar smávægilegar breytingar verið gerðar á
honum af Cancani, Sieberg og síðast árið 1931 af H. O.
Wood og F. Neumann. Þessi endurbætti styrkleikastigi
Mercallis er á ensku nefndur: „Modified Mercalli
Intensity Scale of 1931".
Nú verður gefin lýsing á einstökum stigum í þessum
éndurbætta Mercalli styrkleikastiga. Tölurnar, sem gefn-
ar eru innan sviga, merkja mestu hraðabreytingu yfir-
borðs jarðarinnar I cm/sec2, eins og Cancani taldi hana
vera.
Styrkleiki jarðskjálfta í stigum
(Endurbættur Mercalli-styrkleikastigi frá 1931).
1. stig. (< 0.25) Jarðskjálftinn finnst ekki, en hans
verður vart á mælitækjum.
2. stig. (0.25 — 0.5) Mjög vægur. Fáir finna jarð-
skjálftann, og aðeins þeir, sem liggja vakandi,
þar sem fullkomin kyrrð er, einkum á efri hæð-
um húsa.
3. stig. (0.5 — 1.0) Vægur. Flestir, sem sitja um kyrrt
innan húss, verða jarðskjálftans varir, einkum
á efri hæðum húsa, en mörgum kemur ekki
jarðskjálfti í hug. Titringur, líkt og þegar bíll
ekur nálægt húsinu.
4. stig. (1.0 — 2.5) Greinilegur. Að degi til verða flest-
ir, sem staddir eru innan húss, jarðskjálftans
varir. Að nóttu til vakna sumir við hræringuna.
Hreyfing sést á ýmsum hlutum, svo sem opn-
um hurðum og gluggum, Ijósakrónum o. s. frv.
Hrykktir í timburhúsum, líkist því að þungur
bíll rekist á húsið. Það er úndantekning, að
fólk hræðist jarðskjálftann, nema annar meiri
kippur hafi komið skömmu áður.