Tímarit Verkfræðingafélags Íslands


Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1964, Blaðsíða 29

Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1964, Blaðsíða 29
TlMARIT VPl 1964 85 í gegnum hraunin eftir stuðlunarsprungum. Lóð- rétta vatnsleiðnin er yfirleitt mun minni en hin lárétta. 3. Þróun lóðréttrar vatnsleiðni. I heild má segja að vatnsleiðni Tungnaár- hrauna sé ekki nógu mikil til þess að þau hafi getað gleypt stórar ár eins og Þjórsá og varla ár eins og Tungnaá við Bjalla og niður fyrir Hrauneyjarfoss. En smærri ár renna út á hraun- in og hverfa þar. Nú í dag leka þó stórárnar Tungnaá og Þjórsá ekki nærri nógu miklu til jarðvatns hraunanna til þess að halda því uppi undir árbotni, heldur er jarðvatnsborð víðast hátt á annan tug m undir vatnsborði ánna og jafnvel miklu meira ofan til á vatnasviðinu. Þet.ta sýnir að hin lóðrétta vatnsleiðni í árbotn- inum er miklu minni en hraunanna í heild. Þessi þétting árbotnsins getur orðið á tvennan hátt. 1) Á árbotninn ofan á hraunið sezt lag af fínum sandi og eitthvað af mélu og leir. Eins og sést af töflu I er fínn sandur eða méla og sand- ur miklu minna vatnsleiðandi en hraun, sem í þessu tilliti líkjast helzt hreinni möl. Hin lóð- rétta vatnsleiðni árbotnsins gæti minnkað niður í 1/1000 af því sem áður var og jafnvel ennþá meir við það að áin ber fínan sand undir sig. Dæmi um þetta hefur Guðmundur Kjartansson, jarðfræðingur, lýst í „Sögu Helliskvíslar“ í Nátt- úrufræðingnum. En Helliskvísl varð fyrir því skakkafalli í gosunum á Lambafit 1913, að far- vegur hennar lokaðist af hrauninu. Myndaðist í fyrstu vestan hraunsins afrennslislaust lón, sem áin rann í en smám saman fylltist það af sandi og varð fullt um 1940. Þá tók áin að lengja far- veg sinn til norðurs að meðaltali um 1—2 km á ári. Alltaf lengist farvegurinn á þann hátt að áin ber undir sig í hraunið sand og eitthvað af mélu og leir. 2) Stórárnar Þjórsá og Tungnaá eru víðast hvar of straumharðar til þess að á botni þeirra geti myndazt sandlag líkt því er myndaðist í Helliskvísl. Hin lóðrétta vatnsleiðni hlýtur þar að minnka við að aurmettað lekavatn skilur eftir aur sinn á leiðinni niður og þéttir með því. Er Þá þéttingin langörust í fyrstu meðan lekavatnið er mikið en hættir svo að mestu þegar árbotn- lnn er orðinn nokkurnveginn þéttur. Svo langt er þetta gengið við Tungnaá og Þjórsá, að skipti a vatni milli árinnar og jarðvatns eru hverfandi lítil samkvæmt niðurstöðum hitamælinga í bor- holum og jarðvatnsmælinga. Yngsta Þjórsár- hraun er 4000 ára og renna árnar yfirleitt á því eða við jaðar þess svo að þessi þróun hefur gerzt á minna en 4000 árum. Hvorki þétting með sandi eins og í Helliskvísl né þétting árbotns með leka er fullkomlega sam- bærileg við það sem gerist, þegar verulega stór uppistöðulón eru mynduð á hrauni. Munurinn liggur aðallega í því, að í þeim hlutum uppistöðu- lóns, sem fjarri eru innrennslinu í lónið, er ekki annar aur til staðar en mjög fínkornóttur, því hitt sezt nálægt innrennslinu. Náttúran hefur þó einnig myndað stór lón á hraunum, þegar hraunstraumar hafa stíflað upp stór vötn. Tvö stærstu vötn landsins hafa dýpkað vegna hraunstíflu, Þingvallavatn og Þór- isvatn. Mývatn er einnig þannig til komið að nokkru leyti. Sandvatn og Hagavatn sunnan Langjökuls eru einnig á hraunum og í þau vötn rennur jökulvatn þannig, að þau eru sambæri- leg uppistöðulónum í Jökulám. Um leka úr þess- um vötnum er lítið vitað en óneitanlega virðast þau vera verðugt rannsóknarefni. Á nokkrum stöðum á landinu eru ummerki eftir stór vötn, sem stíflast hafa upp á hraun- um. Stærst þeirra og bezt rannsakað er Króks- lón, sem myndaðist við það að næst yngsta Tungnaárhraun stíflaði upp vatn í Tungnaár- króki fyrir um 5500 árum. Lýsingu á þessu vatni er að finna í skýrslu, sem Guðmundur Kjartans- son, jarðfræðingur, hefur skrifað fyrir raforku- málastjóra „Tungnaá, skýrsla um jarðfræðirann- sóknir á hugsanlegum virkjunarstöðum“ og í fleiri greinum eftir sama höfund. Krókslón var 17,5 km2 að stærð. 1 það rann Tungnaá. í botni þess mynduðust mikil leirlög og á grynningun- um við hraunjaðarinn mynduðust kísilþörunga- lög og leir safnaðist í hraunpolla. Sums staðar mynduðust nokkrir sandhjallar við ströndina. Eftir lýsingu Guðmundar virðist hin forna vatnsskál hafa orðið nokkurnvegin þétt. Króks- lón ræstist fram rétt eftir að yngsta Þjórsár- hraun rann fyrir 3500—4000 árum, þannig að vatn hefur staðið í skálinni 1500—2000 ár. Af lýsingu á jarðlögunum í Krókslóni er ljóst, að leirinn náði ekki mikið upp á grynningar, en þær þéttust samt, meðal annars vegna lífræns sets. En sjálfsagt hefur það tekið miklu lengri tíma en þétting dýpri hluta lónsins. En lestur jarðsögu Krókslóns eða annarra hraunstíflaðra vatna getur aldrei gefið okkur nægilega nákvæman tímamælikvarða á þéttunar- eiginleika jökulvatns til þess að það geti orðið leiðbeinandi við hönnun uppistöðulóna á hraun- um. Til þess að fá nákvæmari tímamælikvarða verður að gera tilraunir.

x

Tímarit Verkfræðingafélags Íslands

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tímarit Verkfræðingafélags Íslands
https://timarit.is/publication/860

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.