Freyr - 01.06.2004, Síða 25

2. tafla. Samanburður á afkvæmum Stramma og níu sam- anburðarhrúta
Lambafeður A Strammi B Aðrir (9) Yfirburðir A % Yfirburðir Ax2 %
Fjöldi lamba 17 116
Lærastig (0-5) 4,1 3,7 +11,2 +22,4
Fótleggur, mm 112 111 +0,8 +1,6
Flatarmál bakv.,mm2 15,6 13,8 +13,2 +26,4
Fituþykkt á síðu, mm 8,6 9,2 -14,6 -29,2
Vöövi, % 63,3 60,6 +4,5 +9,0
Fita, % 24,9 27,6 -9,7 -19,4
Stórvirkur erfðavísir væntanlegur í % afkvæma: 50% 100%
honum leið sem aðrar kindur í
hópnum fylgja. Þetta fé er kallað
forystufé. Yfirlitsgrein um ís-
lenskt forystufé var birt á alþjóð-
legri búijárræktarráðstefnu í Kan-
ada árið 1994 og vakti þar verð-
skuldaða athygli.25
Forystuíjár er getið í Jónsbók
sem gefrn var út árið 1281.26
Forystufé var ákaflega mikils
metið fyrr á tímum þegar fé var
látið vera úti á beit á vetuma. Veð-
urglöggar forystukindur vildu
stundum ekki fara út úr húsi á
morgnana. Þær áttu það til að leg-
gja af stað frá beitilandinu heim á
leið þó að ekkert bæri á veður-
breytingu, en þá brást ekki að
hríðarveður var skammt undan.
Hrútlömb af forystukyni voru oft
gelt og látin ganga á beit með ám
og öðmm sauðum.
Eftirfarandi saga segir frá
smalamönnum sem voru að smala
svokölluð Fljótsdrög. Þau liggja
norðan við Langjökul, en sunnan
við Stóra-Sand.27 Morguninn sem
verið var að reka féð úr Fljóts-
drögum norður yfir Stóra-Sand
gerði iðulausa norðvestan stór-
hríð
I jjárhópnum var reyndur for-
ystusauður sem var kallaður
Svínavatns-svartur. Gangnafor-
inginn afréð að treysta á Svart og
láta hann fara á undan fjárhópn-
um, í þeirri trú að hann myndi
rata yfir Sandinn. Hann bað
mennina að gæta þess vandlega
að halda hópinn.
Svartur tók svo forystuna og féð
fylgdi á eftir og veðrið var iðu-
laust. Svartur kom afturfyrir hóp-
inn öðru hvoru, þegar þykk
klakabrynja hafði safnast fyrir vit-
in á honum svo aó hann var alveg
blindur. Menn brutu klakabiynj-
una framan úr honum og hann fór
fram fyrir hópinn aftur og hélt
áfram.
Ferðin gekk slysalaust klukku-
tímum saman, þangað til Svartur
nam staðar og vildi ekki fara
lengra, og þar var tjaldað. Morg-
uninn eftir, þegar veðrið hafði
gengið niður, kom í Ijós að Svart-
ur hafði numið staðar kvöldið áð-
ur í venjulegum áfangastaó norð-
an við Stóra-Sand.
Margar sögur em til af íslensku
forystufé. Þær sýna að forystufé
hefúr einstaka ratvísi og kjark og
teymir fjárhópinn á eftir sér heim
til húsa þó að ekki sjái út úr aug-
unum og venjulegt fé og venjulegt
fólk geti enga björg sér veitt.
Eftir því sem best er vitað er
forystufé ekki til neins staðar í
heiminum nema á Islandi. Höf-
undur þessa pistils flutti erindið
um íslenska forystuféð á áður-
nefndri alþjóðaráðstefnu búvís-
indamanna í Kanada og var svo að
skilja að þetta væri í fyrsta skipti
sem áheyrendur heyrðu um þetta
fyrirbæri.28
Geitur
Uppruni
íslenskar geitur em vafalítið
komnar frá Noregi eins og annað
það búfé sem á Islandi er. Homa-
lagi og litum á íslenskum geitum
svipar mjög mikið til þess sem
gerist í Noregi, nema hvað norsk-
ar geitur em með fjölbreyttari liti.
Litamynstur í geitum á Islandi
em fímm. Þau em hvítt, grátt, gol-
sótt, botnótt og svart, en svart er í
rauninni ekkert mynstur.
Aðeins eitt litarefni er í íslensk-
um geitum, en það er svartur litur.
Mórautt er ekki til í geitum á ís-
landi en það er til í geitum erlend-
is og þar er mórauði liturinn ríkj-
andi, en hann er eins og kunnugt
er víkjandi í sauðfé.
Það virðast alltaf hafa verið fáar
geiturá Islandi. I uppgreftri á hús-
dýrabeinum frá Aðalbóli í Hrafn-
kelsdal og á Hákonarstöðum á
Jökuldal kom í ljós að lítill hluti af
þeim beinum sem upp komu voru
af geitum, en meginið af sauðfé.
Beinin lágu undir öskulagi frá
Heklu 1158.29
Fyrsta talning á geitum hér á
landi var árið 1703. Frá þeirri taln-
ingu og fram til 1850 var fjöldi
geita á bilinu 800-1000 einstak-
lingar. Árið 1890 vom skráðar
geitur í algem lágmarki, nálægt
100 einstaklingar. En frá 1900 -
1930 fjölgaði geitum umtalsvert og
töldust þá nærri 3000. Talið er að
bamafólk í þéttbýli með lágar tekj-
ur hafi þá fengið sér geitur til að
hafa mjólk handa ungum bömum.
Árið 1994 var gerð úttekt á
skyldleikarækt í íslenska geita-
stofninum. Geitin reyndist vera
mikið skyldleikaræktuð, en áhrif
skyldleikaræktarinnar vom minni
en búist hafði verið við. Var niður-
staðan tiilkuð á þann veg að fáar
geitur hefðu verið í hverri hjörð og
veruleg skyldleikarækt í þeim öll-
um. Þá hafi dáið út þeir stofhar sem
þoldu skyldleikaræktina verst, en
þeir sem þoldu hana betur hafi lifað
Freyr 5/2004 - 25 |