Litli Bergþór - 01.04.1996, Blaðsíða 22

/
Utgarður
eftir Helga Kr. Einarsson
Það væri fróðlegt ef þúfurnar gætu talað, þá
væri mörgum spurningum hægara að svara.
Spurningum um ýmsa þætti í starfi og striti þeirra,
sem erjuðu landið um liðnar aldir.
Jörðin Holtakot geymir undir grassverðinum
minjar, sem aðeins sumar eru sjáanlegar. í landi
jarðarinnar, sem næst miðju, er örnefnið Gamlibær.
Þar stóð bærinn að Holtum. Hann var farinn í eyði
þegar Árni Magnússon tók jarðatalið 1709, og þá er
þess getið að það sé óvíst hvenær hann fór í eyði.
Enginn veit með vissu hversvegna. Þar eru leifar
húsarústa. Þar voru fjárhús lengstum. Ég hef séð,
við uppgröft, þegar stækkuð var heyhlaða við
fjárhúsið, að um það bil 1,5 m undir yfirborði var
merki um eldstæði (langeld) og þar í leyfar af járni.
Þar eu líka augljósar garðhleðslur um tún (og
akra?). Grúskari á þjóðskjalasafni hefur séð að þar
hafi farið fram kornrækt.
Foreldrar mínir fluttu að Holtakotum vorið
1925. Norðan við túnblettinn við bæinn var mjög
gamall túngarður, fyrirferðarmikill, og annar miklu
minni og yngri þar utar.
Fyrr á öldum var það skylda bænda og
annarra verkfærra manna, að vinna að garðhleðslu
áður en heyannir byrjuðu. Skyldi hver verkfær
maður hlaða 8 faðma langan garð ef efnið var úr
torfi, en 6 faðma ef úr grjóti var, á hverju sumri, um
tún, engjar eða á landamerkjum. Lágu sektir við, ef
ekki var framkvæmt.
Björn í Sauðlauksdal lýsir þessu öllu vel í
bókinni „Atli“. Hann tíundar viðurlög og sektir
allnákvæmlega. Mun hann hafa gengið all hart eftir
því sjálfur, með það, sem hann varðaði. Hann lét
bændur og aðra verkmenn hlaða garð í
Sauðlauksdal til varnar ágangi sands. Þeir skírðu
hann Ranglát. En svo segir máltækið: „Garðr er
granna sættir“.
Þegar við Egill bóndi í Múla fórum að hugsa
um að grafa vörsluskurð á milli jarða okkar, lentum
við í vanda. Landamerkjabréfum jarðanna, frá
1886, bar ekki saman. Þó hafði sama fólk skrifað
undir bæði bréfin.
Á þjóðskjalasafni fannst svo af tilviljun
landamerkjabréf fyrir Múla frá 1834. Þá hafði búið í
Múla séra Jakob Finnbogason, aðstoðarprestur
séra Þórðar Halldórssonar á Torfastöðum. (1832 -
1836). í þessu bréfi er skilmerkilega tiltekið að
mörkin séu „beina stefnu frá Tungufljóti eftir Útgarði,
hjá Borgarhól, í markaþúfu nyrst í Nesholtum"
o.s.frv. Og nú voru steinarnir, sem eiga að vera á
höfuðáttum kringum markaþúfur, þarna á sínum
stað.
Og þarna fékk hún þá merkingu, misfellan í
Nesholtunum, sem ég hafði oft brotið heilann um.
Og nú urðu ummælin Ijós, um það, að staðið hafði
verið yfir fjallsafninu „á Mosunum í Múlanesi, við
Útgarð", nóttina fyrir Tungnaréttir. Og enn voru
munnmæli eftir ábúendum í Múla, en sama ætt
hafði búið þar lengi, að bændur Múla og Holtakota
höfðu haft skipti á hagbeit hesta og kvífénaðar,
þannig að kvíám Múla mátti beita vestur með
Útholtum, en hestar frá Holtakotum ganga í staðinn
á bökkum Tungufljóts, fyrir innan Útgarð. Markahóll
nyrst í Útholtum er nefndur frá Múla Smalaskáli, en
Smalaskáli í Holtakotalandi er annars staðar.
Árið 1973 var grafinn skurður á mörkum Múla
og Hjarðarlands. (Hjarðarland er helmingur
flatarmáls Holtakota, skipt 1958). Og seinna annar
skurður, samhliða honum, í Múlalandi frá Tungufljóti
að þjóðvegi. Spildan milli þeirra er um 80 m. Við
markaþúfuna á hólnum við Útgarð, nyrst í
Nesholtum, sveigir garðinn til vesturs. Ekki sjást
nein merki um hann í mýrinni, sem nú tekur við,
enda mosableyta jafnan mikil þar.
Bryndís Róbertsdóttir frá Brún, hafði áður
sannað, að hægt er að rekja sig í vélgröfuskurðum
við athuganir á svona mannvirkjum. Ég fékk hana
því í lið við mig og við fundum greinileg merki um
garðinn í báðum þessum skurðum. Stefna hans frá
Nesholtunum er nær Múla, en núverandi landamörk
liggja. Hún er nálægt stefnu á Múla endann.
Bryndís er sérfræðingur í gjóskulögum. Hún
segir garðinn hlaðinn rétt fyrir Heklugosið 1104.
Oft hef ég velt fyrir mér, hversvegna
Holtakotin tilheyrðu frekar Úthlíðarsókn, en t.d.
Haukadalssókn. Eða, afhverju Múli er þá fremur í
Haukadalssókn, þar sem Múli var í landnámi
Ketilbjarnar ens gamla á Mosfelli og mörkin talin í
Landnámu um Stakksá. Að vísu er sagt að
Ketilbjörn hafi vísað þeim feðgum, Þorbrandi og
Ásbrandi til landnáms fyrir ofan Stakksá, með
búsetu í Haukadal. Mosfellingar eru taldir hafa búið
í Miðdal, (Miðjum dal) fram um 1100. En þá voru
Mosfellingar einnig komnir með búsetu í Haukadal.
(Teitur ísleifsson, sem þar hafði verið í fóstri hjá
Halli hinum milda Þórarinssyni.)
Kirkjan í Úthlíð var frá fornu fari annexía frá
Miðdal, en með lögum lögð til Torfastaða 1880.
Litli - Bergþór 22