Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.07.1996, Blaðsíða 4

sínum að hann fái “slag”, sem á væntanlega við
veikindi hans. Áður en Jón hélt til Grímseyjar hafði
hann viðdvöl í Reykjahlíð hjá sr. Jóni Þorsteinssyni
ættföður Reykjahlíðarættarinnar, og var þá að kenna
sonum hans. Jón Þorsteinsson átti tólf börn með konu
sinni, Þuríði Hallgrímsdóttur frá Ljósavatni, og var
Hólmfríður dóttir þeirra sú áttunda í röðinni, fædd
árið 1821. Jón Sveinsson hafði áður komið í
Mývatnssveit, um 1839, og líklega kynntist hann
Hólmfríði í þeirri för, því síðla árs 1840 skrifaði hún
honum fyrsta ástarbréfið. Ást þeirra var þó í meinum,
eins og sést af lestri bréfanna. Virtist það fyrst og
fremst vera vegna meints drykkjuskapar Jóns, eins
og komið verður að síðar.
En Jón náði sáttum við tilvonandi tengdaforeldra
sína, því í Reykjahlíð fór hann úr Grímsey og dvaldist
þar til ársins 1845, sama árið og þau Hólmfríður
giftust. Árið 1844 fékk hann veitingu fyrir Hvanneyri
við Siglufjörð og þangað fluttu þau Hólmfríður árið
eftir og dvöldu þar til ársins 1866 er þau fluttu í
Mælifell. Öll börn þeirra utan það yngsta fæddust
áður en þau fluttu að Mælifelli, en alls eignuðust þau
átta börn. Þrjú barnanna dóu innan eins árs aldurs og
voru þá þrír synir og tvær dætur eftir. Jón var prestur
á Mælifelli til ársins 1887 og þau gömlu hjónin fluttu
þá að Nautabúi til Steinunnar dóttur sinnar. Þar lést
Jón árið 1890 og voru þá allir synir hans látnir á
undan honum. Tveimur árum eftir lát Jóns fórst
önnur dóttir hans, Valgerður langamma mín, af slys-
förum. Þegar Hólmfríður kona hans lést á 94. aldursári
árið 1915 var aðeins eitt barna þeirra hjóna á lífi,
Steinunn dóttir þeirra.
Jóni er þannig lýst í þætti Jóns Jóhannessonar er
um hann birtist í bókinni Siglufjarðarprestar :
Hann var svipmikill, en eigi sérstaklega fríður
sýnum, en sómdi sér þó vel; yfirlætislaus í allri
framkomu og eigi fyrir að láta bera mikið á sér.
Harðlyndur var hann talinn, en hreinskilinn... gest-
risinn mjög og skemmtilegur í viðræðum. Hann var
mjög merkur maður og skyldurækinn prestur; ein-
lægur trúmaður, drenglundaður, vandaði ráð sitt og
framferði í hvívetna og var manna staðfastastur í
lund... skáldmæltur allvel, bæði álatínu og íslensku.2
Hólmfríður var hins vegar “mesta mætiskona,
gáfuð, dugmikil og hin mesta búkona,” en einnig
“nokkuð vinnuhörð.” Á Stefán sonur hennar að hafa
ort þessa vísu í orðastað móður sinnar, þegar hún rak
syni sína áfram við heyskapinn:
“Það er anda þreytandi”,
þöllin banda mælti,
“að sjá þá standa í sólskini
sveitta af fjandans letinni”.3
Gestakomur og ílakk
I æsku sr. Þorkels var að hans sögn mikill
fjöldi förumanna á ferð í Skagafirði, mest karlar.
Hann skipti förumönnum í tvo flokka. I fyrsta lagi
“þá, sem aðeins fóru um að sumrinu eða um
sláttutímann, komu á hvern bæ og fóru yfir marga
hreppa, og jafnvel í aðrar sýslur, og beiddust allsstaðar
beininga.”4 Þessir förumenn voru útsmognir, þeir
ferðuðust löturhægt á hestum sínum og gættu þess að
ofreyna sig ekki og gerðu allt til að vekja meðaumkun,
þóttust veikir, voru búnir í tötra og fleira í þeim dúr.
Auk þess voru þeir margir hverjir “fremur heirntu-
frekir, og sumir hverjir illir og önugir, væri þeim eigi
gefið: ull, smjör eða peningar”5 en þeir voru yfirleitt
leystir út með gjöfum og áttu greinilega til að þiggja
ekki hvað sem var. I ofanálag heimtuðu þeir fylgd
þegar þeir fóru og þurfti Þorkell oft að fylgja þeim,
sér til mikilla leiðinda, en slíkt féll í hlut unglinga.
Hinn förumannaflokkinn skipaði hins vegar fólk
með nokkra sjálfsvirðingu, það vann oft fyrir mat
sínum og baðst einskis annars en fæðis og húsaskjóls
um tíma og seldi jafnvel smíðisgripi sína upp í
greiðann. Þeir voru, fannst Þorkeli, “miklu við-
felldnari og óheimtufrekari” en hinir. En þrátt fyrir
það voru þeir ekki í miklu áliti hjá honum þeir voru
“oftast einfeldningar og rolur, sem enga sjálfstilfinn-
ingu höfðu”6 og kannaðist Þorkell aðeins við einn
förumann sem var ágætlega gáfaður og fyndinn í
kaupbæti. Og hann átti skýringar á því hvers vegna
menn lögðu förumennskuna fyrir sig, sama hvorn
tlokkinn þeir fylltu:
Án efa hafa margir gjörst förumenn af þeirri
mjög eðlilegu ástæðu, að þeir sáu, að förumennskan
var tíska, og að ólíku var hægra að hafa ofan af fyrir
sér á þann hátt en að vinna baki brotnu. En sjálfsagt
hefur og einnig uppeldið átt eigi alllítinn þátt í
ómennsku þessara mannræfla.7
En sem betur fer voru tímarnir breyttir í aldarlok,
taldi Þorkell, því nú væru allir sem “eigi geta unnið
fyrir sér... settir niður á meðgjöf af sveitarsjóði eða
styrktir á annan hátt... og má einnig telja þessa
breytingu allmikla framför”, sagði hann.8
“Talsvert var af umferðarfólki á sumrin í þá daga,
var það snautt fólk, karlar og konur; var kallað, að
það fólk hefði sér betl að atvinnu” sagði Eiríkur á
Skatastöðum. Hann fór mildari höndum um föru-
mennina en Þorkell. Hann sagði frá karlmönnum
sem ferðuðust milli bæja og “höfðu meðferðis sögur
og rímur og lásu sögurnar og kváðu rímurnar” og var
vel tekið. “Þá voru enn aðrir karlar, sem ferðuðust
milli góðkunningja. Þeir höfðu sjaldan bækur með-
ferðis, en í þess stað sögðu þeir fólki sögur.”9 Eini
4