Bændablaðið - 16.04.2002, Blaðsíða 24

24
BÆNDABLAÐIÐ
Þrídjudagur 16. apríl 2002
Hvers er að vænla
frá óbvggöanefnd?
í síðasta blaði rakti ég stuttlega
hvemig úrlausnir dómstóla um
eignarrétt að afréttum hafa breyst
ffá því Landsyfirréttur dæmdi hinn
12. október 1896, 5. bindi 327, upp-
rekstrarfélagi fjögurra hreppa í
Mýrasýslu beinan eignarrétt að
landsvæðinu Hellistungum á gnind-
velli uppreksturs um ómunatíð, til
þess er Hæstiréttur dæmdi hinn 25.
febrúar 1955, bls. 108, sem hér
segir: "Samkvæmt því sem að fram-
an er rakið verður að telja að íbúar
Holtahrepps, Næfúrholts og Hóla í
Rangárvallahreppi eigi sameigin-
lega með íbúum Landmannahrepps,
upprekstrarrétt á Landmannaaffétt"
og "réttur til afféttarins virðist í önd-
verðu hafa orðið til á þann veg að
íbúar á landssvæði framangreindra
hreppa og býla hafi tekið afféttar-
landið til sumarbeitar fyrir bú-
pening og, e.t.v. til annarrar tak-
markaðar notkunar" og taldi að
"framangreindir afréttaraðiljar
[hefðu] samkvæmt ffamansögðu
ekki bcinan eignarrétt að Land-
mannaafrétti." (feitletranir hér og
síðar mínar)
Á þessari nýju, og á þeim tíma
og raunar enn, framandlegu lög-
skýringu, að land gæti verið
eigandalaust að því er grunneignar-
rétt varðar, var síðan byggt, t.d. í
Landmannaafféttardómnum H
1981: 1594 og í hinum endanlega
Landmannaafréttardómi H 1989:
1022, Eyvindarstaðaheiðardómn-
um H 1997: 1183 og Auðkúlu-
heiðardómnum H 1997: 1162, en í
þeim síðastnefnda segir m.a.:
"...verður ekki talið að sönnur hafi
verið leiddar að því að heiðin hafi
nokkum tíma verið undirorpin full-
komnum eignarrétti einstaklinga,
kirkjunnar eða ríkisins, hvorki fyrir
nám né með löggemingum eða með
öðmm hætti. Tiltækar heimildir
benda hins vegar til þess, að um af-
réttareign heimalands Auðkúlu
hafi verið að ræða í þeim skilningi,
að aðrir hafi átt þar rétt til upp-
rekstrar og e.t.v. annarra nota, en
gegn gjaldi til Auðkúlumanna. Þá
em staðhættir og víðátta heiðalands-
ins þannig, að líkur mæla gegn
óskomðum eignarráðum jarðeig-
enda."
Með þessum og fleiri dómum
ffá síðarihluta 20. aldar var mótað
hið framandlega hugtak afréttarrétt-
ur eða afréttarréttindi, á gmndvelli
skoðana sem höfðu orðið til í höfði
tiltekinna ffæðimanna um miðja
öldina, en eiga sér ekki, og hafa
aldrei átt sér neina stoð í réttar-
vitund þjóðarinnar, þar á meðal
þeirra, er við afféttina búa og þá
hafa notað og talið sig eiga. Enginn
getur þó láð óbyggðanefhd þótt hún
treystist eigi til þess að víkja ffá
þessum nýmóðins fordæmum.
Det som ingen ejer
det ejer Kongen.
"Kóngurinn á það sem enginn
á" eða réttareglan um ríkiseign á
landi utan eignarráða einstaklinga,
náði fótfestu í Danmörku og Noregi
þegar á miðöldum með eflingu
konungsvalds, en á íslandi ekki fýrr
en hinn 1. júlí 1998 er þjóðlendu-
lögin tóku gildi, en áður hafði
akurinn verið plægður með dómum
Hæstaréttar um hinn tvískipta
eignarrétt að landi: grunneignarrétt
annars vegar og afréttarréttindi hins
vegar, nánar tiltekið, um að til væm
landsvæði sem hvorki einstakling-
um né rikinu hefði tekist í dómsmáli
að sanna gmnneignarrétt sinn að,
samkvæmt því eigandalaus að því er
gmnneignarrétt varðar, og ríkið gæti
því með einfaldri lagasetningu
slegið eign sinni á. "Haraldur
konungur eignaðist í hverju fylki
óðul öll og allt land, byggt og
óbyggt, ogjafnvel sjóinn og vötnin,
og skyldu allir búendur vera hans
leiglendingar, svo þeir, er á mörkina
ortu, og saltkarlamir og allir veiði-
menn, bæði á sjó og landi, þá vom
allir þeir honum lýðskyldir," segir í
Egilssögu, niðurlagi 4. kap. Ég skil
þessi orð Snorra svo, að hann sé í
fýrsta lagi að lýsa tilkomu víðtækrar
skattskyldu, í öðm lagi víðtæku
eignamámi ríkisins með eða án
endurgjalds og í þriðja lagi að rikið
hafi slegið eign sinni á allt land
"utan eignarlanda", svo notað sé
orðalag þjóðlendulagnanna.
Sú skoðun að ríkið eigi eða geti
kastað eign sinni á öll landsvæði
utan eignarlanda á sér þannig vel
þekktar erlendar fýrinnyndir. Hér á
landi gætti hennar í nýbýlatilskipun-
inni urn landnám og byggingu eyði-
jarða ffá 15. apríl 1776, sem var að
sjálfsögðu sett einhliða af Dana-
konungi, en þó vissulega í hagsbóta-
tilgangi fýrir íslendinga. í henni
fólst heimild til að byggja jarðir á
óbyggðum svæðum, jafnvel innan
eignarlanda. Nýbýlatilskipunin var í
gildi í rúm hundrað ár en ekki
verður séð að hún hafi breytt miklu.
Þó er talið að um þrjátíu jarðir og
hjáleigur hafi verið byggðar fýrstu
tíu árin sem tilskipunin var í gildi,
flestar ef ekki allar að fmmkvæði
eða með samþykki þeirra sem
töldust eigendur þessara eyðijarða
og affétta. Það mun varla hafa verið
stofnað hafi til eignarréttinda á
gmndvelli nýbýlatilskipunar. Sú
hugsun að kóngur gæti ráðstafað af-
réttum bænda og eyðijörðum, hvað
þá heimalandi, var enn of ffamandi.
I 1. gr. nýbýlalaga, nr. 15/1897,
sem við tóku af nýbýlatilskipuninni,
var heimilað að stofha nýbýli á
eyðijörðum og í öðmm óbyggðum
löndum, er enginn gæti sannað sína
eign. Munu þess engin þekkt dæmi
að nýbýli hafi verið reist á gmnd-
velli þessara nýbýlalaga. Stefha
Haralds konungs um ríkiseign á
landi "utan eignarlanda" varð
þannig ekki ofaná fýrr en 1998 og
fór ekki að virka fýtr en með upp-
kvaðningu úrskurðanna hinn 21.
mars 2002, að þeim Borgarfeðgum
löngu liðnum.
Nefna má það, að Bjami frá
Vogi var í fararbroddi talsmanna
ríkiseignar, einkum að því er vatns-
réttindi varðar, i fossanefndinni
1917-1919. Það erá hinn bóginn sú
stefna, að gera það að meginreglu
að skipta aðildum eignarréttar að
afréttum í tvo flokka, afféttarrétt og
gmnneignarrétt, sem er síðari tíma
uppfinning. Síðasta uppfmningin er
sú sönnunarregla sem óbyggða-
nefnd fýlgir, að leggja ekki
sönnunarbyrðina á sóknaraðila
eignarréttarmáls, krefjanda eignar-
réttar, eins og alltaf hefur verið gert,
heldur á vamaraðilann, þá sem
hingað til hafa verið nefndir
afféttareigendur, svo sem síðar
verður lýst og rökstutt.
Hver er lagagrundvöllur
starfs óbyggðarnefndar
Svo sem ég vék að í síðasta
blaði, var þeirri nýskipan komið á
með lögum um þjóðlendur nr.
58/1998, að land var flokkað í
eignarland annars vegar og þjóð-
lendur hins vegar og kveðið svo á í
2. gr. að íslenska ríkið væri "eigandi
lands og hvers konar landsréttinda
og hlunninda í þjóðlendum sem
ekki em háð einkaeignarrétti." Það
ber að hafa í huga að eignarréttur
verður ekki af mönnum tekinn með
almennum lögum, hann er varinn af
72. gr. stjómarskrár þar sem segir:
"Eignarrétturinn er friðhelgur.
Engan má skylda til að láta af hendi
eign sína, nema almenningsþörf
krefji; þarf til þess lagafýrirmæli, og
komi fhllt verð fýrir."
Til þess að taka eignarrétt af
mönnum með valdi þarf því form-
legt eignamám og skulu skulu fullar
bætur koma fýrir. Verkefhi
óbyggðanefndar er því að skera úr
um það, hvaða landssvæði hafi ekki
verið, fýrir gildistöku þjóðlendulaga
hinn l.júlí 1998, undirorpinbeinum
og fullkomnum eignarrétti, draga
markalínuna milli þjóðlendna og
eignarlands.
I þjóðlendulögunum sem nefhd-
in vinnur eftir er eignarland svo
skilgreint: "Landsvæði sem háð er
einkaeignarrétti þannig að eigandi
landsins fer með öll venjuleg
eignarráð þess innan þeirra marka
sem lög segja til um á hverjum
tíma." Þjóðlenda er í lögunum skil-
greind sem "landsvæði utan eignar-
landa þó að einstaklingar eða lög-
aðilar kunni að eiga þar takmörkuð
eignarréttindi." Hugtakið afréttur
er í þjóðlendulögunum ekki notað
sem lýsing á ákveðnu eignarformi
lands og er skilgreint sem "land-
svæði utan byggðar sem að stað-
aldri hefur verið notað til sumar-
beitar fyrir búfé." Afréttur getur
samkvæmt þessu verið hvort
heldur er í eignarlandi eða þjóð-
lendu.
Ég tel mikilvægt að hafa þetta í
huga, að þjóðlendulögin byggja á
því, að "landsvæði utan byggðar
sem að staðaldri hefur verið notað
til sumarbeitar fýrir búfé" geti verið
undirorpið beinum og fullkomnum
eignarrétti, þ.e. að eigandi afréttar-
ins fari þar með öll venjuleg eignar-
ráð. Þannig negla lögin það alls
ekki niður að allir þeir afréttir
sem einvörðungu hafa verið
notaðir til sumarbeitar eigi að
teljast þjóðlendur.
Obyggðanefnd virðir
landanierki jarða
I úrskurðum óbyggðanefhdar
segir m.a.: "Óbyggðanefnd telur að
almennt megi gera ráð fýrir að jörð
sé landsvæði sem upprunalega hefur
verið ráðstafað úr einstökum land-
námum, stofnað til nýbýlis á eða
eignarhefö unnin yfir. Tilgangurinn
með stofnun hverrar jarðar hefur
verið að stunda þar búskap árið um
kring. Samt sem áður getur að
sjálfsögðu verið land innan jarðar
sem ekki verður nýtt til land-
búnaðar, enda getur setning merkja
hæglega hafa tekið mið af öðrum
atriðum. Nýting landsins hefur verið
í samræmi við búskaparhætti og
umfang bús á hverjum tíma. Land
hverrar jarðar hefur ffá öndverðu
borið að afmarka með landa-
merkjum. Innan merkja jarðar
sinnar hefur eigandi almennt séð
farið með umráð og hagnýtingu,
gert ráðstafanir með löggemingum,
veðsett jörðina og látið hana ganga
að erföum, á sama hátt og gildir um
eignarland yfirleitt. Óbyggðanefnd
telur hvorki verða ráðið af eldri né
yngri löggjöf að almennt séð hafi
verið gert ráð fyrir því að land
innan jarðar hafi mismunandi
eignarréttarlega stöðu. Staðhættir,
gróðurfar og nýtingarmöguleikar
verða ekki taldir hafa úrslitaáhrif í
því sambandi. Einstök dæmi um
slíka skiptingu finnast þó og eins
kann það i öðmm tilvikum að valda
nokkmm vafa þegar afféttur liggur
eða lá sjálfstætt undir einstakar
jarðir. Það er því niðurstaða
óbyggðanefndar að líkur séu á því
að land sem samkvæmt fyrir-
liggjandi heimildum er eða hefur
verið jörð sé beinum eignarrétti
háð. Sönnunarbvrðin hvílir því á
þeim sem öðru heldur fram."
Þrjár tegundir afrétta
Óbyggðanefnd segir: "Með til-
liti til uppmna affétta má flokka þá í
þrennt. I fyrsta lagi er um þá af-
rétti að ræða sem kalla má
sainnotaafrétti. Þar er um að ræða
affétti sem samkvæmt elstu
heimildum hafa verið í sameigin-
legum notum jarða í tilteknu sveitar-
félagi eða affnörkuðu svæði [...]
Rétturinn til þeirra hafi orðið til með
því að íbúar byggðalagsins hafi
tekið viðkomandi landsvæði, sem
legið hefúr utan þáverandi byggðar-
marka, til sumarbeitar fýrir bú-
pening og eftir atvikum annarra tak-
markaðra nota. I öðru lagi er um
að ræða afrétti einstakra jarða og
stofnana, en þar er um þá afrétti að
ræða sem samkv. elstu heimildum
tilheyrðu einstökum, jörðum lög-
persónum eða stofhunum, fýrst og
fremst kirkjum. Upprekstur
annarra aðila var þá heimill
samkvæmt venjum og samningum,
en gegn greiðslum afréttartolls. Um-
ræddir afréttir eru að meginstefhu til
skildir ffá viðkomandi heimajörð
með sjálfstæðum merkjum eða í
sumum tilvikum af öðrum fast-
eignum [...] í þriðja lagi er svo um
það að ræða að land eða hluti
lands einstakra jarða hafi verið
lagt til afréttar."
Óbyggðanefiid rökstyður þessa
flokkun m.a. með vísan til dóma og
segir: "Séu framangreindir dómar
skoðaðir með hliðsjón af því sem
áður greindi um flokkun affétta með
tilliti til uppruna virðist óhætt að
fella Landmannaaffétt undir sam-
notaafrétt, sbr. H 1955 108 og H
1981 1584 ,H 1989: 1022. Þá sýnast
afféttir Lundarreykjadalshrepps
austan Reyðarvatns, Auðkúluheiði
og Eyvindarstaðaheiði verða felldir
undir flokkinn afréttir einstakra
jarða og stofnana, sbr. H 1971
1137, H 1997 1162, H 1997 1183
og að auki H 1969 510
(Nýjabæjarafféttur). Loks virðast
Gullberastaðatunga við Reyðarvam
og Kalmanstunguland á Amar-