Bændablaðið - 12.12.2006, Qupperneq 14

14 Þriðjudagur 12. desember 2006
Undanfarin tvö haust hefur verið
unnið að merkri fornleifarann-
sókn á Strákatanga í Hveravík
í Steingrímsfirði. Það eru þeir
Ragnar Edvardsson fornleifa-
fræðingur og Magnús Rafnsson
sagnfræðingur, á Bakka í Bjarn-
arfirði, sem hafa nú grafið upp
lýsisbræðsluofn. Taldar eru mikl-
ar líkur á að ofninn hafi tilheyrt
hvalveiðistöð Baska á staðnum.
Þá hafa fundist hátt í tvö hundr-
uð munir við uppgröftinn, aðal-
lega reykjarpípur og leirkerabrot
sem eru frá 17. öld. Ragnar segir
það einstakt að finna svo marga
muni á svo litlu svæði, en þeir
fundust allir í skurði sem er fjór-
um sinnum tveir metrar að flatar-
máli.
Í tengslum við Spánverjavígin
var farið að leita að minjum um
hvalveiðar og þarna voru rústir sem
enginn kunni skil á. Magnús segir
aðspurður að Jón lærði beri ábyrgð
á því að farið var að skoða Stráka-
tanga. „Hann fullyrðir að 1613 hafi
Böskunum verið bent á heppilegan
stað við Steingrímsfjörð til að gera
út, og í tengslum við þær sagnir,
sem varðveist hafa um Spönskuvík
og Skárukletta, rakst ég á þessar
rústir sem Olavius segir að séu eft-
ir Íra, hvaðan sem sú hugmynd er
komin. Hins vegar sagði mér eldra
fólk af Selströnd að rústirnar væru
taldar útlenskar þótt nánari upplýs-
ingar væru gleymdar. Þær fullyrð-
ingar voru svo staðfestar eftir að ég
dró Ragnar á staðinn,“ sagði Magn-
ús. Ragnar kveðst strax hafa séð að
þessar rústir voru ólíkar íslenskum
rústum því þær voru bæði stærri og
ferhyrndari. Auk þess er íslenskar
verstöðvar að finna yst á töngum en
ekki inni í víkum. Örnefni á svæð-
inu gáfu einnig tilefni til rannsókna
því að þar er m.a. Spánskavík.
Leifar hvalveiðistöðva Baska
hafa fundist í Red Bay á Labrador,
bæði landstöðvar og leifar skipa sem
sukku þar í óveðri 1565. Einnig eru
þekktar leifar hvalveiðistöðva Hol-
lendinga og fleiri þjóða á Svalbarða.
Með nánari samanburði við rann-
sóknir sem gerðar hafa verið annars
staðar, má eflaust ákvarða betur
hvaða þjóð hefur verið við hvalveið-
ar í Hveravík. Rannsóknin hefur
vakið mikla athygli hérlendis sem
erlendis, þótt menn hafi enn ákveðn-
ar efasemdir. „En það er alveg ljóst
að þarna hafa ekki verið Íslending-
ar á ferð, það sýna múrsteinar sem
bræðsluofninn er hlaðinn úr og mun-
irnir sem við fundum,“ segir Ragn-
ar. „Múrsteinshleðslan er sú elsta
sem fundist hefur á Íslandi og aðrar
hleðslur eru einkum þar sem kaup-
staðir voru. Minjar hvalveiðistöðv-
arinnar eru elstu minjar um búsetu
erlendra manna á Íslandi sem grafn-
ar hafa verið upp til þessa. Þær hafa
bæði íslenskt og alþjóðlegt verndar-
gildi.“
Strandagaldur vinnur nú að verk-
efni sem nefnt er Whales on Whe-
els eða WOW. Hugmyndin er sú að
markaðssetja hvalaskoðun af landi
við Steingrímsfjörð því hvalakom-
ur eru mjög tíðar á firðinum. Mátti
til að mynda sjá sjö hnúfubaka utan
við Hveravík á meðan verið var
að ganga frá rannsóknarstaðnum
á Strákatanga. Heimildir um þetta
má líka rekja langt aftur því á 18.
öld segir Olavius frá því að hvalir
gangi alla leið inn í fjarðarbotn og
að þeirra verði þráfaldlega vart á öll-
um tímum árs.
Nýlega voru rannsóknarniður-
stöðurnar kynntar Strandamönnum
á opnum fræðslufundi á Café Riis.
Magnús Rafnsson flutti fyrirlestur
um hvalveiðar á Norður-Atlantshafi
á 16. og 17. öld. Þar kom m.a. fram
að heimildir finnast í annálum um
hvalveiðar Baska við Vestfirði af og
til alla 17.öldina. Hins vegar er lík-
legt að minna hafi verið skráð um
þetta en efni stóðu til, þar sem sam-
skipti og viðskipti Íslendinga við
erlendu hvalfangarana voru bönnuð
með öllu. Ljóst er þó að Íslending-
arnir stunduðu ólöglega verslun
með tóbak og einnig voru samin í
það minnsta þrjú basknesk-íslensk
orðasöfn á 17. öld og eru það
fyrstu tilraunir til orðabókagerðar á
Íslandi. Hvalirnir voru einkum nýtt-
ir til að bræða lýsið, sem var helsta
ljósmeti Evrópu á þessum tíma, og
hefur lýsisbræðslan verið nefnd
fyrsta stóra olíuævintýrið. T.a.m.
hefur verið reiknað út að 175 lítra
lýsistunna var seld á 5000 dollara á
núvirði. Á fræðslufundinum greindi
Ragnar einnig frá niðurstöðum rann-
sóknarinnar á Strákatanga og sýndi
myndir frá uppgreftrinum og af
þeim munum sem fundist hafa.
Ætlunin er að halda rannsókn-
inni áfram næsta sumar og er unnið
að því að fjármagna áframhaldið.
Rannsóknin er samstarfsverkefni
Náttúrustofu Vestfjarða og Stranda-
galdurs sem að mestu hefur verið
fjármagnað með styrkjum úr Forn-
leifasjóði. Þá hafa bæði Landsnet
og Landsvirkjun stutt það með
fjárframlagi, að ógleymdum Kaldr-
ananeshreppi. „Ég tel að það taki
aðeins fjögur ár að ljúka þessari
rannsókn þar sem aðeins er verið að
skoða mannvistarleifar frá afmörk-
uðum tíma. Ég ætla mér að ljúka
henni þótt ég þurfi að standa einn
úti í kuldanum og grafa,“ sagði
Ragnar að lokum.
Bændablaðið/Kristín Sigurrós
Minjar með alþjóðlegt verndargildi
Ofninn sem þeir Magnús og Ragnar hafa grafið upp er talinn hafa tilheyrt
hvalveiðistöð sem Baskar starfræktu á Strákatanga í Steingrímsfirði.
Magnús Rafnsson sagnfræðingur.
Ragnar Edvardsson fornleifafræðingur útskýrir uppgröftinn á fræðslufund-
inum.
Merete Rabolle, bóndi á Hrauni á Skaga
í Húnavatnssýslu, er nýlega komin heim
eftir að hafa dvalist á vesturströnd Græn-
lands undanfarnar tvær vikur og haldið
þar námskeið fyrir fjárbændur þar sem
hún kennir notkun Fjárvíss. Að auki hefur
hún aðstoðað þá bændur sem þegar hafa
tekið þetta forrit í notkun við að klára upp-
gjör fyrir árið.
Þetta er önnur ferð hennar til Grænlands
á árinu; hún var á ferðinni þar í mars mán-
uði og hélt þá námskeið fyrir nokkra bændur
sem í framhaldinu hófu að nota forritið.
„Ég hélt námskeið fyrir nýja, áhuga-
sama bændur, var að koma þeim af stað með
þetta og svo var ég líka að hjálpa þeim sem
tóku þetta kerfi í notkun síðastliðið vor. Það
koma stundum upp ýmis vandamál varðandi
uppgjörið þegar menn eru að taka upp nýtt
kerfi,“ segir Merete.
„Ég er mjög ánægð með árangurinn af
námskeiðunum, hann er vonum framar.
Bændur á Grænlandi eru afar áhugasamir um
að taka upp þetta íslenska fjárbókarkerfi og
það virðist henta þeim vel,“ sagði hún.
Fjárvís er afurða- og ættarbókhald, þróað
á vegum Bændasamtaka Íslands og var það
fyrst tekið í notkun árið 1993. Fyrir nokkr-
um misserum var hafist handa við að þýða
það yfir á grænlensku og var því verki lokið
nú fyrr á árinu. Löng hefð er fyrir samstarfi
Íslendinda og Grænlendinga á sviði land-
búnaðar en það var Stefán Scheving-Thor-
steinsson, fyrrum tilraunastjóri á Hesti, sem
fyrstur hóf samstarf við Grænlendinga um
sauðfjárrækt. Hann var afar áhugasamur um
að þróa landbúnað þar í landi og nú er árang-
urinn sá að æ fleiri bændur á Grænlandi eru
áhugasamir um að taka forritið í notkun og
stuðla þannig að bættu kynbótastarfi og búr-
ekstri.
Fjárbúin á Grænlandi nokkuð stór
Merete sagði að nokkuð mismunandi væri
hversu góðar nettengingar menn byggju við,
sem og farsímasamband, en almennt væri
reynslan sú að bændur byggju við þokkalega
góðar tengingar. Hún hefði að vísu einkum
verið á ferðinni umhverfis Brattahlíð, þannig
ekki væri raunhæft að alhæfa í þessum efn-
um. Hún vissi til að á sumum bæjum væri
jafnvel ekki sjónvarpssamband. „Ætli þetta
sé ekki bara svipað og hér á landi, aðstæðurn-
ar eru mismunandi,“ segir hún.
Merete segir marga bændur íhuga að taka
Fjárvís í sína þjónustu; æ fleiri sjái kosti þess
að taka forritið í gagnið. „Það eru margir
að spá í þetta.“ Hún nefnir að margir bænd-
ur, og þá kannski einkum þeir sem hún hef-
ur heimsótt á svæðinu kringum Brattahlíð,
séu með stór bú, 5-600 ær. „Bændur verða
að vera með nokkuð stór bú, þeir hafa ekki
mörg tækifæri önnur til að auka tekjur sínar,
enda oft um langan veg að fara og samgöng-
ur ekki alltaf góðar,“ segir hún. „Það er litið
svo á að það að vera bóndi sé ákveðinn lífs-
tíll, tekjurnar eru ekki miklar og oft er þetta
mesti barningur.“ Enginn kvóti er í sauðfjár-
rækt á Grænlandi þannig að bændur geta
bætt við bústofn sinn, en Merete nefnir að
smalamennska gangi oft erfiðlega, landið sé
stórt og erfitt yfirferðar og því vanti oft kind-
ur að hausti. „Það er algengt á Grænlandi að
fé sé að heimtast fram eftir öllum vetri,“ seg-
ir hún.
„Þetta er spennandi verkefni,“ segir Mer-
ete um Fjárvísnámskeiðin sem hún hefur
haldið fyrir grænlenska bændur. Þeir fyrstu
séu komnir vel af stað og það virki sem hvatn-
ing fyrir fleiri að feta í þeirra fótspor. „Það er
ánægjulegt að geta lagt eitthvað af mörkum;
Íslendingar og Grænlendingar hafa gagn af
því að vinna saman, það eru ekki ósvipaðar
aðstæður í þessum löndum,“ segir Merete.
Grænlenskir bændur áhugasamir um Fjárvísi
Tilraunastöðin og skólinn í Upernarviasuk. Nemendur á kafi í Fjárvísi í Qanisartuut.
Merete fylgdist með því einn daginn þegar
kveikt á jólatrénu fyrir utan gluggann hjá
henni.