Fjarðarpósturinn - 18.12.2008, Blaðsíða 20

20 www.fjardarposturinn.is Fimmtudagur 18. desember 2008 1983-2008
Íslendingar hafa ekki
haft mikil samskipti við
Sama í gegnum tíðina
en þó er einn maður
sem hefur búið og
starfað með Sömum
um langan tíma og talar
samísku. Guðrún Helga
Sigurðardóttir heimsótti
Hauk Gunnarsson,
leikhússtjóra í Beaivvas
Sámi Teáhter í Kauto -
keino, nyrst í Noregi.
Haukur er búsettur í Kauto -
keino, þar sem hjarta Samanna
slær, og hefur stýrt leikhúsinu
þeirra frá ársbyrjun 2007. Hann
er þar þó ekki í fyrsta skipti því
að hann var leikhússtjóri við
þetta sama leikhús á árunum
1991-1996. Haukur þekkir því
vel til meðal Samanna og er
reyndar einn af fáum Íslend -
ingum, kannski sá eini, sem talar
samísku reiprennandi.
Beaivvas Sámi Teáhter er
atvinnu leikhús með ellefu fast -
ráðna starfsmenn og sækir krafta
utan að. Leikhúsið er rekið með
styrk frá norskum stjórnvöldum
en markmiðið er að styrkja sam -
íska menningu og tungumál með
því að flytja sýningar í háum
gæðaflokki á samísku, bæði fyrir
Samana sjálfa og einnig til að
kynna samíska menningu er -
lend is. Leikhúsið sendir því sýn -
ingar um allan Noreg og sömu -
leiðis út fyrir landsteinana, til
dæmis til Rússlands og Íslands.
„Þetta er þjóðarleikhús lítillar
þjóðar og auðvitað er það öðru -
vísi en víða annars staðar. Leik -
húsið skiptir fólk miklu máli og
það fylgist vel með því sem við
gerum. Fólk hefur miklar vænt -
ingar og segir sína skoðun á
sýning um. Það horfir gagn -
rýnum augum á leikhúsið og það
er miklu meira samspil milli
leikhússins og áhorfenda hér en í
stærri borgum. Það sýnir hvað
þetta er mikilvægt starf sem við
vinnum í leikhúsinu,“ segir
Hauk ur.
Asísk áhrif
Stefna leikhússins er að sýna
sem mest af samískum leikritum
en ekki er um auðugan garð að
gresja. „Ég reyni að fá samíska
höfunda til að skrifa fyrir leik -
húsið en þess á milli þýðum við
leikrit á samísku. Við höfum til
dæmis flutt Shakespeare, Hamlet
og Macbeth, í ísleikhúsi um
miðjan vetur,“ segir hann og
útskýrir að leikmyndin sé þá úr
ís, leikararnir kappklæddir og
áhorfendurnir sömuleiðis. „Við
höfum sett upp fjórar svona sýn -
ingar. Það er heilmikið mál því
að við erum algjörlega háð veð -
urfari. Ef hlánar bráðnar leik -
myndin en veðurfarið er mjög
stöðugt hér inni á Finnmarks -
heiðinni svo að það kemur ekki
mikið að sök.“
Samaleikhúsið frumsýndi ný -
lega leikrit sem heitir Nikio og er
fjölskyldusýning eftir danskan
höfund og byggt á japönsku
ævin týri. „Við erum á leið til
Finnlands með þetta leikrit og
munum svo ferðast um allt okkar
stóra svæði og enda svo í Osló,“
segir Haukur og útskýrir að hann
hafi lært japanska leiklist í Japan
í þrjú ár og kynnt sér mikið
leikhús í Asíu.
„Ég hef notað þau áhrif
talsvert við Samaleikhúsið því
leikhúsið er alltaf að reyna að
finna sinn stíl sem gerir það
öðruvísi en venjuleg norsk
leikhús. Engin leiklistarhefð er
meðal Sama, bara tónlistarhefð
sem byggir á joiki og svo er
frásagnarhefð. Við höfum því
verið að byggja og forma
samískt leikhús og sýningarnar
okkar eru þekktar fyrir að vera
myndrænar og tónlistin er
mikilvæg. Við sýnum alltaf á
samísku en þrátt fyrir það er oft
auðvelt fyrir áhorfendur að
fylgjast með vegna þess
myndræna í frásögninni. Svo
höfum við stundum sýnt texta á
norsku eða ensku á skjá til hliðar
meðan á sýningu stendur.“
Norskvæðingin verið sterk
Talið berst að Kautokeino sem
er eitt af fáum sveitarfélögum í
Noregi þar sem Samar eru í
miklum meirihluta. Kautokeino
er nánast eingöngu byggt Söm -
um en Karasjok er það sveitar -
félag sem hefur næsthæsta hlut -
fall samískra íbúa, um 70-80
pró sent. Haukur segir að Kauto -
keino sé sérstakt því að það hafi
verið einangrað svo lengi. Sam -
íska menningin hafi orðið fyrir
litl um áhrifum og tungumálið
standi sterkt. Níutíu prósent íbú -
anna tali samísku. Hefðbundin
sam ísk menning, sem tengist
hreindýrahaldi, hafi verið og sé
grunnurinn í samfélaginu þannig
að samísk sjálfsmeðvitund sé
mjög sterk.
„Í Karasjok og á öðrum stöð -
um er þetta blandaðra. Þar hefur
norskvæðingin verið sterkari og
haft meiri áhrif,“ segir hann.
Haukur segir að sér hafi verið
tekið mjög vel í Kautokeino frá
byrjun. „Ég hef alltaf sýnt
samískri menningu virðingu. Ég
er kominn hingað til að vinna
fyrir samíska menningu, ekki til
að troða vestrænni leiklist inn á
Samana, heldur til að finna stíl
sem höfðar til og hentar Söm -
um,“ segir hann og telur að
kjarninn í landi Samanna sé í
Kautokeino. Rígur sé milli sveit -
ar félaganna tveggja, Kautokeino
og Karasjok, en samíska menn -
ingin hafi sterkari stöðu í
Kautokeino og flestallar menn -
ingar- og menntastofnanir Sam -
anna séu þar þó að Samaþingið
sé í Karasjok.
Gjörbreytt hugarfar
„Það sem er sérstakt við
Kauto keino er að samíska
byggð in er mjög stöðug. Það er
ekki mikið um flutning frá
Kauto keino og þótt fólk fari til
að afla sér menntunar annars
staðar í Noregi koma margir
heim aftur því að hér er samíska
menningin lifandi og hér gerist
allt á samísku. Íbúarnir óttast
ekki að missa unga fólkið sitt í
burtu.“
Haukur bendir á að sennilega
búi flestir Samar í Osló og þeir
haldi máli sínu og menningu og
afneiti henni ekki. Þeir séu stoltir
yfir sínum menningararfi. Þetta
hugarfar hafi gjörbreyst frá því
um 1980 þegar mótmælin gegn
Alta-virkjuninni átti sér stað. Það
hafi orðið til þess að vakning
hafi orðið meðal Sama. Þeir hafi
þorað að berjast á móti og gera
menningu sína sýnilega. Í mörg -
um samfélögum, sér stak lega í
sjávarplássunum meðfram
strönd inni, hafi menningin nán -
ast eingöngu verið samísk fyrir
hundrað árum en svo hafi sam -
íska menningin horfið með
norsk væðingunni. Samarnir hafi
farið að skammast sín fyrir upp -
runa sinn og menningu.
„Fólk hætti að tala samísku og
hafnaði samískum uppruna
sínum. Nú er unga fólkið á þess -
um stöðum, þriðja kynslóðin, að
læra samísku, taka í notkun
gömlu þjóðbúningana og leita
uppi rætur sínar,“ segir hann.
Drekka heima
„Þetta er mjög jákvæð þróun.
Fólk er mjög meðvitað um það
samíska, ekki síst meðal unga
fólksins. Gamlar samískar hefð -
ir, til dæmis tónlistarmenningin,
eru mjög vinsælar. Það er líka
ungt fólk sem joikar,“ segir
Haukur og kveðst ekki hafa lært
að joika en myndi gjarnan vilja
læra það. Joik sé erfitt, fyrst og
fremst spurn ing um raddbeitingu
og að þekkja anda joiksins,
túlkun og lag línur gangi í arf frá
kynslóð til kynslóðar. Joikið sé
lagið sem lýsi annaðhvort
persónu, lands lagi eða dýri. Inn í
það komi einstök orð en lýsingin
liggi í sjálfu laginu. Sönglið lýsi
því sem sungið er um, til dæmis
ein kennum persónanna. Þeir sem
þekki joikið kannist svo við ein -
stök orð í sönglinu sem gefi líka
til kynna um hvað sé sönglað.
Félagsleg vandamál í Kauto -
keino voru mjög til umræðu í
norsk um fjölmiðlum fyrir nokkr -
um árum en fjölmiðlar upplýstu
þá að karlmenn í Kautokeino
gæfu stúlkum undir lögaldri
áfengi fyrir kynlíf. Íbúar í Kauto -
keino neita því að þessi vanda -
mál séu enn til staðar og Haukur
segir að þetta vandamál fari
minnk andi og hafi aldrei verið
eins alvarlegt og á Grænlandi.
Hann segir samt að alkóhólismi
sé vandamál í Kautokeino. Birt -
ingar myndin sé samt önnur í
svona litlu samfélagi en í stóru
sam félagi. Ekki sé um marga
staði að ræða þar sem hægt sé að
sitja og drekka. Drykkjan eigi sér
stað heima.
„Þetta hefur í för með sér
önnur vandamál eins og til dæm -
is ofbeldi inni á heimilunum.
Með nútímavæðingunni eru öll
gömlu góðu gildin að hverfa.
Fyrir tíu til fimmtán árum var
sjálfsmorðsbylgja meðal ungra
manna. Þau eru talin tengjast
því að gömlu gildin sem hafa
skipt svo miklu máli hjá Sömu -
num í Kautokeino eru allt í einu
fallin úr gildi og karlmennirnir
verða einskis virði með þá þekk -
ingu sem þeir hafa úr hrein dýra -
hjarðmennskunni. Áður fyrr var
allt miðað við að vera góður í
hrein dýra hjarð mennsku, að
kunna þá menningu og svo kem -
ur allt í einu diskó menning með
skrifstofuvinnu og öðruvísi gild -
um og þá missir þessi þekking
gildi sitt.“
Fólk er bjartsýnt nú
Haukur telur að áhrifin komi
fram sem minnimáttarkennd og
karlmennirnir leiti í drykkjuskap.
Í sumum fjölskyldum hafi erfið -
leikarnir verið miklir. Stjórnvöld
hafi reynt að fá þá sem eiga
minni hreindýrahjarðir til að
hætta hreindýrarekstri og þá eru
karl mennirnir þeir fyrstu sem
missa vinnu sína. Konurnar geti
feng ið fjárhagsstuðning til að
vinna við hefðbundin störf eins
og leðurvinnu en karlarnir hafi
ekkert öryggisnet. Þeir hafi enga
menntun og þeirra hefðbundna
kunnátta sé einskis virði fyrir
þjóðfélagið.
„Fjárhagur Samanna og öll
þeirra menning byggist á hrein -
dýrunum. Öll kunnátta karlanna
og sjálfsvirðing þeirra tengist
hrein dýrabúskapnum. Þjóð -
félags uppbyggingin og sam -
félags byggingin hefur alltaf
grund vallast á því hversu mörg
hreindýr fólk á. Sami sem á ekki
nein hreindýr er einskis virði
sam kvæmt gamla samfélaginu.“
Síðustu árin hefur mikið gerst í
Kautokeino. Hótelið brann til
grunna, fjárhagslegir örðugleikar
hafa verið á staðnum og svo hafa
kynferðisbrotamálin komið upp.
„Það hefur verið svo margt
neikvætt sagt um Kautokeino og
athyglin hefur verið svo neikvæð
en nú er hótelið að koma og það
er verið að byggja háskóla svo
að fólk er bjartsýnt. Í svona litlu
samfélagi hefur það mikið að
segja,“ segir hann að lokum.
Þjóðfáni Sama, í hvaða landi
sem þeir búa. Fáninn var
samþykktur 15. ágúst 1986.
Samísk menning í nokkrum löndum
Haukur Gunnarsson byggir upp þjóðarleikhús Sama
Haukur J. Gunnarsson