Prentarinn - 01.09.1999, Síða 8

Helga Hannesdóttir, geðlæknir:
Afleiðingar fyrir næstu kynslóð
Inngangur
I upphafi máls míns langar mig
til þess að þakka Jafnréttisráði og
Karlanefnd Jafnréttisráðs sérstak-
lega fyrir að efna til þessa mál-
þings og bjóða mér að vera meðal
frummælenda. Samvinna milli
fagfólks og atvinnulífs er einkar
mikilvæg leið til að auka þekk-
ingu og skilning á velferðar- og í
þessu tilfelli heilbrigðismálum
barna, unglinga og fjölskyldna.
Umræða þessi er tímabær því
þörf er á sífelldri úttekt á hags-
munum barna og unglinga vegna
róttækra fjölskyldubreytinga á
undanförnum árum. I upphafi
virtust breytingar fyrst vera á
högum mæðra en breytingin hefur
svo sannarlega haft jafnframt
áhrif á feður og náð til alls þjóð-
félagsins og spurningar hafa
vaknað um hvaða áhrif þjóðfé-
lagsbreytingar hafa haft á hags-
muni fjölskyldunnar.
Nýlegar rannsóknaniðurstöður
frá nágrannalöndum okkar hafa
gefið til kynna að þjóðfélags-
breytingar, t.d. í Bretlandi og
Bandaríkjunum, hafi ekki haft al-
varlegar afleiðingar fyrir næstu
kynslóð þegar til lengri tíma er
litið. Erfitt er hins vegar að bera
saman rannsóknir milli landa þar
sem um er að ræða margar breyt-
ur og áhrifaþætti, eins og t.d.
meðalvinnutíma foreldra og með-
allengd fjarveru foreldra frá börn-
um vegna vinnu. Einnig gæði um-
önnunar og uppeldisaðstæður
barna meðan á fjarveru foreldra
stendur og mismunandi ábyrgð
feðra. Nýleg rannsókn í Banda-
ríkjunum leiddi í ljós að feður
sem hafa valið að vera heima til
að gæta barna sinna sýna meira
frumkvæði og virkni í gæslu
barna en almennt mæður. Þörf er
á reglubundinni úttekt á hags-
munum barna og unglinga m.t.t.
þarfa þeirra fyrir framtíð.
Nýleg rannsókn á 123 kjarna-
fjölskyldum á íslandi hefur leitt í
ljós að meðalvinnutími foreldra er
meira en 56 klst. á viku (Félags-
vísindadeild Háskóla Islands).
Þriðjungur foreldra tekur auk þess
með sér vinnu heim að afloknum
vinnudegi. Rannsókn frá 1995 á
846 barnafjölskyldum á íslandi
sýndi að þá var um að ræða fimm
fjölskyldugerðir og meðalvinnu-
tími foreldra var yfir 40 klst. á
viku. Að öllum líkindum krefst
það meiri tíma að eiga fleiri fjöl-
skyldugerðir. Foreldraábyrgð
byggist á því að samhengi sé inn-
an fjölskyldunnar, lög og reglur
séu virt bæði heima og í þjóðfé-
laginu. Foreldrar hlúi að hinu göf-
uga í samskiptum við börn sín til
að stuðla að því að börn fái betri
fótfestu til að standa á í lífinu.
Börn þurfa skýr mörk og ákveðn-
ar reglur sem byggjast á væntum-
þykju og umhyggjuhvöt foreldra.
Foreldrahvöt er undirstaða siðvits
og heilbrigðs þroska barna og
unglinga. Foreldrar þurfa að gefa
börnum sínum tilfinningu fyrir
samhengi í gegnum fjölskyldu,
sögu og félagsvitund, sem eru
teikn um tengsl við menningu og
umhverfi.
I nútíma þjóðfélagi virðist það
allt of algengt að ótalmörg börn
séu keypt af foreldrum og full-
orðnum með hlutum í stað tilfinn-
ingatengsla. Sjónvörp, tölvur og
farsímar virðast stýra tíma barna
og unglinga á of mörgum íslensk-
um heimilum. Foreldrar þurfa að
stýra betur mannlegum samskipt-
um með bættri foreldraábyrgð við
börn og unglinga. Foreldrar þurfa
að forðast að setja ábyrgð sína
yfir á börn og unglinga og forða
börnum frá gerviveröld sem er
ekki í tengslum við mannleg sam-
skipti.
Tímarnir breytast.
Við umhugsun um breytt þjóð-
félag er vert að staldra við og
hugleiða hvað hefur raunverulega
breyst undanfarin 40-50 ár. Árið
1950 annaðist móðirin vanalega
flestar máltíðir dagsins, sem voru
fastákveðnar og þær sömu frá
degi til dags. Allir fjölskyldumeð-
limir borðuðu saman og vanalega
voru samræður meðan á máltíð
stóð. Fyrir utan að sjá um almenn
heimilisstörf, svo sem hreingern-
ingar, innkaup og undirbúning
máltíða var það ekki síst hlutverk
móður að vera alltaf til reiðu,
hlusta á kvartanir, tilfinningatján-
8 ■ PRENTARINN
ingu barna og eiginmanns, gleði
þeirra og sorgir, oft á tíðum með-
an hún hrærði í pottunum og und-
irbjó máltíðir. Á heimilum var
vanalega ein fyrirvinna en á ein-
staka heimilum vann þó eigin-
kona eða móðir utan heimilis. Það
var að jafnaði æskilegt talið að
vera heimavinnandi húsmóðir og
þær fengu á sig ýmiskonar viður-
kenningarorð, svo sem „góðar
eiginkonur" eða „duglegar hús-
mæður og mæður“.
Eftir 1970 -1980 fóru ungar
mæður og konur að skilgreina
hlutverk sitt á nýjan leik. Þær
gerðu kröfur til eiginmanna og
feðra að þeir tækju virkari þátt í
uppeldi bama þeirra og bæru
ábyrgð á heimilisstörfum til helm-
inga á við þær. Á þessum árum
var það algengt að hjón höfðu
ekki rætt um hvemig ætti að
skipta vinnunni og skipuleggja
heimilisstörf og uppeldi barna og
áberandi var ábyrgðarleysi og til-
hneiging til að varpa ábyrgðinni
yfir á hinn aðilann án þess að
hann hefði fallist á að taka við
henni eða gerði sér grein fyrir
innihaldi ábyrgðar.
Hverjar eru afleiðingar
fyrir næstu kynslóð?
Allmargir stjórnmálamenn víða
um heim hafa tekið alvarlega
þeim þjóðfélagsbreytingum sem
hafa átt sér stað á undanförnum
ámm og alþingi margra landa
hafa brugðist við hið snarasta til
að koma til móts við breyttar
þarfir. sérstaklega barna og ung-
linga og fjölskyldna, og byggt
upp margbreytileg úrræði. Hér á
landi em það einkum fimm atriði
sem hafa verið í umræðunni og
hafa vakið alvarlegar áhyggjur.
Eg mun nú fjalla nánar um þessi
fimm atriði.
1. Fjölgun hjónaskilnaða.
2. Aukin áfengis- og fíkniefna-
neysla unglinga.
3. Há slysatíðni meðal barna og
unglinga.
4. Sjálfsvíg unglingsdrengja á
aldrinum 15-24 ára.
5. Aukið ofbeldi gagnvart börn-
um.