Árbók Reykjavíkurbæjar - jan. 1946, Síða 165

151
sjávarmöl í steypu og bæjarstjóm mun hafa þótt
grjótmulnmgurinn of dýr til gatnagerðar. —
t>ess má geta hér, að vélar Mjölnis em enn til,
mulningsvélin í eigu ríkisins, en gufuvélin í eigu
bæjarsjóðs Reykjavíkur.
Arið 1910 tók bærinn í notkun litla grjót-
mulningsvél. Var hún knúin götuþjappara þeim,
sem enn er notaður (gengurfyrirgufuafli), þegar
hann var ekki í notkun við göturnar, þangað til
bærinn eignaðist áðurnefnda gufuvél Mjölnis
iim 1924. — Þetta grjótnám bæjarins var í
sunnanverðu Skólavörðuholti ofan Laufásvegar
(þar sem Grænaborg stendur nú), og var rekið
þar fram á árið 1926, en mulningsvélin flutt til
að minnsta kosti einu sinni á timabilinu. Grjót
það, sem mulið var, var ofanjarðargrjót, kiof-
ið og sundurslegið með handafli, áður en það
var sett í vélina.
Árið 1926 keypti bærinn nýja mulningsvél með
tilheyrandi útbúnaði hjá firmanu Ábjöm Ander-
sen, Svedala í Svíþjóð. Vélin, með húsum og
uppsetningu, er færð á kr. 48474,59 í bæjarreikn-
ingi 1926. — Vélin var sett niður sumarið 1926
í norðanverðu Rauðarárholti innarlega (skammt
fyrir innan Tungu) og hefir verið starfrækt þar
síðan, en mim verða tekin upp á næstunni. Fram
til ársins 1936 var hún knúin fyrrnefndri gufu-
vél, en síðan hefir hún verið rekin með raf-
magnsmótor. — Árið 1929 var tekið að nota
þrýstiloftsbora I grjótnáminu til þess að bora
skotholur og kljúfa grjót, hæfilega stórt í
mulningsvélina. Árið 1937 var ennfremur tekin
í notkun vél til þess að hræra saman tjöru og
grjótmulningi til malbikunar. Hefir sú vél eink-
um verið notuð á sumrum. Áður var malbikið
framleitt á þann hátt, að hrært var saman tjöru
og mulningi á palli. Fór sú starfsemi fram í
grjótnáminu, en framleiðslan var tiltölulega lítil,
fór aðeins fram í þurrki, og var grjótmöluninni
hætt á meðan.
1 grjótnáminu í Rauðarárholti hafa yfirleitt
unnið um 30 menn. Þeim var að sönnu nokkuð
fækkað er þrýstiloftsborarnir voru teknir í notk-
un, en síðar var starfsmönnum aftur fjölgað,
einkum eftir að malbiksvélin bssttist við.
Framleiðslan hefir einkiun verið grjótmuln-
ingur, sem bærinn hefir bæði notað til eigin
þarfa (aðallega í götur) og selt til húsbygginga.
Nokkuð hefir og verið framleitt af kantsteinum
til gatnagerðar.
Mulningsvélin framleiðir 5 tegundir af muln-
ingi, sem aðgreinast þannig: Nr. 0 salli, nr. I
perla, nr. II loftamöl, nr. III veggjamöl og nr.
IV flísar. Sallinn er notaður í ofaníburð i gang-
stéttir, stigf þ. h. og nokkuð í steypu, nr.
I er notað í efsta lagið við malbikun gatna, en
Utið til annars, nr. II er aðallega notað í
steypu á loftum og nokkuð í þunna veggi, nr. III
er notað í undirlag við malbikun gatna og í
veggjasteypu og nr. IV er eingöngu notað í
púkklag gatna.
Sandnám bæjarins byrjaði 1920 með hand-
hörpun, sem fór fram í holtinu sunnan við Há-
logaland (Langholt). I nóv. 1925 voru, á þessum
sama stað, settar upp vélar, sem keyptar voru
frá firmanu V. Löwener í Kaupmannahöfn. Vél-
arnar kostuðu 7361,05 d. kr. hingað komnar, en
eru færðar, með tilheyrandi útbúnaði, á kr.
14175,05 í bæjarreikn. 1925. Árin 1924 og 1925
var sandnámið ekki starfrækt, nema lítils-hátt-
ar á síðari hluta ársins 1925.
Nothæft efni í sandnáminu í Langholti þraut
eftir nokkur ár, og voru vélarnar þá (í júní l928)
fluttar inn fyrir Elliðaár. Voru þær fyrst settar
upp vestan í Ártúnsbrekkum, norðan Mosfells-
sveitarvegar. Þar var sandnámið starfrækt
þangað til í ársbyrjun 1931, en var þá flutt niður
að sjónum, þar sem það hefir verið rekið síðan.
Hörpunarvélin var knúin olíumótor fram til
ársins 1936, fyrst mótor, sem notaður hafði
verið við mótökuna 1918, en síðar var fenginn
olíumótor úr fiskibát frá Eyrarbakka. Frá
1936 var hörpunarvélin knúin rafmagnsmótor.
1 júni 1944 var hætt að nota hana, enda
mátti hún þá heita orðin ónothæf. Rafmagns-
mótorinn var hins vegar fluttur i nýja grjót- og
sandnámið, þar sem hann er notaður áfram. -—
1 sandnáminu unnu að jafnaði 11 menn.
Hörpunarvélin framleiddi 5 tegundir af efni,
sand og 4 tegundir af möl, mismunandi grófri.
Allt þetta efni, nema nr. IV af mölinni, er not-
að í steypu, ýmist til húsbygginga eða fram-
leiðslu á gangstéttahellum og pípum, og eru
hinar ýmsu tegundir notaðar eftir því, sem við
á. Nr. IV af mölinni er úrgangur, grjóthnull-
ungar, sem ýmist hafa verið notaðir sem púkk
í vegi eða fluttir í grjótnámið og muldir þar.
Þá hefir og allmikið verið selt af algjörlega
óunnu efni frá sandnáminu síðan á árinu 1940
(óharpað efni).
Taflan yfir sölu á efni frá sandnáminu sýnir
hina raunverulegu framleiðslu þar. Sala óharp-
aðs efnis, sem taflan nær ekki til hefir verið,
sem hér segir: 1940 3270 m3, 1941 30724 m3,
1942 38779 m3, 1943 16217 m3 og 1944 9618 m3.
Á árinu 1944 voru auk þess seldir 242 m3 af
grjóti frá sandnáminu.
Sumarið 1944 voru settar upp nýjar grjót-
mulnings-, sandhörpunar- og malbiksvélar aust-
an Elliðaárvogs, skammt þar frá, sem gömlu
sandhörpunarvélamar stóðu. Miklar grjót- og
sandbirgðir eru þar hlið við hlið. Grjótið er
talið betra en i Rauðarárholti, eins konar
millitegund af blá- og grágrýti.
Sumarið 1941 var sýnt, að rekstur hiima
gömlu grjót- og sandnámsvéla gæti þá og þegar
stöðvast vegna skorts á varahlutum. Var þá