Morgunblaðið - 18.09.2012, Blaðsíða 19

Brátt verður gengið
til ráðgefandi þjóð-
aratkvæðagreiðslu um
tillögur að nýrri
stjórnarskrá. Þar
verður spurt um stöðu
Þjóðkirkjunnar: „Vilt
þú að í nýrri stjórn-
arskrá verði ákvæði
um þjóðkirkju á Ís-
landi?“ Flestir hafa
skoðanir á stöðu þjóð-
kirkjunnar, ekki aðeins í stjórn-
arskránni heldur í samfélaginu al-
mennt. En ef til vill hafa færri velt
því fyrir sér um hvað komandi
þjóðaratkvæðagreiðsla um stöðu
þjóðkirkjunnar snýst.
Ég vil leyfa mér að árétta að
hún snýst ekki um fjármál þjóð-
kirkjunnar. Þau hafa oft verið til
umræðu. Margir sjá ofsjónum yfir
þeim, ekki síst þeim samningi sem
í gildi er milli ríkis og kirkju. Sá
samningur hefur ekkert með stöðu
þjóðkirkjunnar í stjórnarskránni
að gera. Þar er um lögvarðan
samning að ræða sem kirkja og
ríki gerðu með sér á grundvelli
kirkjueigna. Samkvæmt honum af-
hendir þjóðkirkjan ríkinu jarð-
eignir sínar gegn endurgjaldi í
formi launa til tiltekins fjölda
presta og starfsmanna þjóðkirkj-
unnar. Sá samningur félli ekki nið-
ur með þjóðkirkjuákvæði stjórn-
arskrárinnar, og í öllu falli ekki
óbættur.
Sama má segja um sókn-
argjöldin, félagsgjöld þjóðkirkj-
unnar og annan megintekjustofn
hennar. Þau standa ekki í beinum
tengslum við stjórnarskrárákvæði
um þjóðkirkjuna. Ríkið innheimtir
sóknargjöldin fyrir þjóðkirkjuna
með sama hætti og gert er fyrir
önnur trúfélög í landinu. Breyt-
ingar á því fyrirkomulagi þurfa á
engan hátt að standa í tengslum
við breytingu eða niðurfellingu á
stjórnarskrárákvæði um þjóðkirkj-
una.
Komandi kosning snýst ekki
heldur um svonefndan aðskilnað
ríkis og kirkju þó ýmsir telji svo
vera. Sá aðskilnaður kom til fram-
kvæmda í grundvallartriðum árið
1997 með tilkomu rammalöggjafar
um stöðu, stjórn og
starfshætti þjóðkirkj-
unnar. Þjóðkirkjan er
sjálfstætt trúfélag og
réttaraðili sem ber
réttindi og skyldur að
lögum. Þjóðkirkjan er
ekki ríkiskirkja enda
þótt hún tengist ríkinu
með vissum hætti.
Ólíkt því sem var fyrir
árið 1997 stýrir þjóð-
kirkjan sér sjálf á
grundvelli starfs-
reglna og reglugerða
sem kirkjuþing – æðsta stjórnvald
þjóðkirkjunnar – setur henni, ekki
alþingi eða ráðherra. Staða þjóð-
kirkjunnar í stjórnarskrá hefur
ekki áhrif þar á.
Þá snýst komandi kosning ekki
um trúfrelsi eða skort þar á.
Mannréttindadómar hafa fallið sem
kveða á um að þjóðkirkjufyr-
irkomulag takmarki ekki ákvæði
um trúfrelsi. Burtséð frá því þarf
enginn að tilheyra þjóðkirkjunni
fremur en hann vill. Engum er
nauðugur einn sá kostur að leita til
hennar. Að þjóðkirkjan (og kristin
trú almennt) sé fjölmennari og fyr-
irferðarmeiri en önnur trúfélög í
sögu og samtíð, og axli þar af leið-
andi víðtækari skyldur en þau, tak-
markar ekki trúfrelsið frekar en
það takmarkar skoðanafrelsið að
einn stjórnmálaflokkur sé stærri
og valdameiri en aðrir. – Þá má
benda á að óvíða hafa trúfrelsi og
umburðarlyndi skotið jafn djúpum
rótum en meðal þeirra þjóða þar
sem þjóðkirkjufyrirkomulag hefur
verið við lýði. Ísland er fallegt
dæmi þar um. Rök hníga að því að
þær dyggðir hafi notið þess að
vaxa upp í skjóli breiðrar og um-
burðarlyndrar þjóðkirkju. Ekki er
sjálfgefið að þróunin hefði orðið
með sama hætti ef trúfélög kepptu
sín á milli á frjálsum markaði, ef
svo má segja. – En grundvall-
aratriðið er að ný stjórnarskrá
hygli ekki þjóðkirkjunni umfram
önnur trúfélög. Þess óskar þjóð-
kirkjan sér ekki. Raunar hefur hún
talað fyrir því að önnur trúfélög
njóti sambærilegra réttinda og
hún. Því ber að fagna frumvarpi
innanríkisráðherra, svo dæmi sé
tekið, um bætta stöðu trú- og lífs-
skoðunarfélaga.
Hitt er annað mál að sambærileg
staða trúfélaga útilokar ekki að
kveðið sé á um þjóðkirkju í stjórn-
arskránni í einni eða annarri
mynd. Sú breyting sem nýlega var
gerð á stjórnarskrá Noregs er
dæmi þar um. Staða norsku kirkj-
unnar var einfölduð til mikilla
muna. Stigið var frá eindregnu rík-
iskirkjufyrirkomulagi og staða ann-
arra trúfélaga bætt til muna. Engu
að síður var vilji til þess að kveðið
væri á um norska þjóðkirkju – og
var það umfram allt gert á menn-
ingar- og sögulegum forsendum.
Hér komum við, að mínu mati,
að kjarna málsins. Ef til vill snýst
komandi kosning fremur um af-
stöðu okkar til kristinnar trúar og
stöðu hennar í sögu og menningu
lands og þjóðar fyrr og síðar. Vilj-
um við árétta að sem þjóð stöndum
við á sögulegum og menningar-
legum grunni kristinnar trúar og
gilda? Viljum við standa vörð um
þá arfleifð og áhrif hennar í ís-
lensku samfélagi? Viljum við árétta
fyrir okkur sjálfum og öðrum að ís-
lenskt samfélag og kristinn siður
og gildi eigi enn sem áður samleið?
Þetta eru þær spurningar sem, að
mínu mati, liggja á bak við þá
spurningu sem lýtur að stöðu þjóð-
kirkjunnar í stjórnarskránni. En
hverju sem því líður hefur þjóð-
kirkjan átt ríkulegan þátt í að
móta og næra þá sögu og menn-
ingu sem íslenska þjóðin hefur um
aldir staðið á. Hún er þjóðleg
stofnun þar sem mætist gamalt og
nýtt, fortíð og samtíð. Og þrátt
fyrir allt ber þjóðkirkjan uppi
verðmætt starf og víðtæka þjón-
ustu sem grundvallast á háleitum
gildum og hugsjónum um sam-
hjálp, samábyrgð og náungakær-
leika. Það er sannarlega mikils
virði.
Þjóðkirkjan og stjórnarskráin
Eftir Gunnar
Jóhannesson » Viljum við árétta
fyrir okkur sjálfum
og öðrum að íslenskt
samfélag og kristinn
siður og gildi eigi enn
sem áður samleið?
Gunnar Jóhannesson
Höfundur er sóknarprestur.
Þann 18. september
fer fram málflutn-
ingur í Icesave-
málinu fyrir EFTA-
dómstólnum. Af því
tilefni langar okkur
að benda á nokkrar
staðreyndir í Icesave-
málinu í viðleitni til
að bæta umræðuna.
Áskorun rúmlega 56
þúsund landsmanna á forseta Ís-
lands um áramótin 2009-10 var
neyðarúrræði sem gripið var til
þegar ljóst varð að ríkisstjórn og
meirihluti Alþingis myndu sam-
þykkja Icesave II samningana sem
gerðu fyrirvara Íslands að engu.
Þá þurfti kjark til að beita stjórn-
skipun landsins og vísa Icesave II
samningum til samþykkis eða synj-
unar þjóðarinnar. Sú ákvörðun for-
setans var í fullu samræmi við til-
vísun hans til mikilvægis fyrirvara
Alþingis við undirritun laganna um
Icesave I. Ákvörðun forsetans þá
kallaði á staðfestu og virðingu fyrir
lýðræðislegu ferli.
Mál ESA gegn Íslandi
Fyrstu tveir Icesave-samning-
arnir ógnuðu fullveldi þjóðarinnar
og í þeim var fólgin áhætta sem
stefndi efnahag hennar í voða.
Þriðji samningurinn var mun
skárri, en samt ekki eins góður og
af var látið. Eftir vandlega yfirlegu
gat InDefence-hópurinn ekki stutt
Icesave III samninginn óbreyttan.
Niðurstaða þjóðarinnar vegna Ice-
save III var sú að ítreka afstöðu
sína með afgerandi hætti í annarri
þjóðaratkvæðagreiðslu um málið
með því að hafna greiðsluskyldu á
ólögvarinni kröfu. Í því felst að
gagnaðilar okkar í Icesave-deilunni
þurfa að sýna fram á tjón sitt af
aðgerðum íslenskra stjórnvalda
fyrir réttmætum dómstólum vilji
þeir að íslenskir skattgreiðendur
greiði.
Sú óvissa sem Íslendingar hafa
staðið frammi fyrir í Icesave-
málunum er sama óvissa og nú rík-
ir í bankamálum Evrópu og senni-
lega eru neyðarlögin mest lesni ís-
lenski „litteratúrinn“ hjá
ráðamönnum þar um þessar mund-
ir. Vegna ónákvæmrar Evrópulög-
gjafar takast á annars vegar
ábyrgð ríkja á því að sjá til þess að
innstæður séu tryggðar og hins
vegar grundvallarregla Evrópu-
samstarfsins um bann við rík-
isstuðningi.
Margt skýrist þó þegar máls-
aðilar gera grein fyrir málstað sín-
um í opinberu dómsmáli. Þannig
kemur fram í kæru ESA að EFTA-
dómsmálið snýst um lágmarks-
trygginguna en ekki fullar inn-
stæður, eins og alltof margir full-
yrða hér innanlands í skrifum
sínum. Þá er það skýrt sérstaklega
í svörum ESA að ekki sé ætlast til
þess að Ísland greiði Icesave-
innistæður með fé úr opinberum
sjóðum (skattfé) og tekið er fram
að eðlilegt sé að bankakerfið leggi
fram það fé, komi það ekki úr
þrotabúi Landsbankans.
Þótt enn ríki óvissa um nið-
urstöðu EFTA-dómstólsins ríkir
ekki óvissa um eftirfarandi: Dómur
EFTA-dómstólsins mun ekki fela í
sér greiðsluskyldu ríkissjóðs. Kom-
ist EFTA-dómstóllinn að þeirri nið-
urstöðu að Ísland hafi gerst brot-
legt við EES-samninginn þurfa
Bretar og Hollendingar að höfða
skaðabótamál fyrir Héraðsdómi
Reykjavíkur. Þar þarf að sýna
fram á að aðgerðir íslenskra stjórn-
valda, m.a. setning neyðarlaganna,
hafi beinlínis valdið þeim veruleg-
um skaða. Einungis slíkur dómur
getur leitt til greiðsluskyldu ís-
lenska ríkisins.
Nú þegar er búið að greiða tæp-
an helming af heildarupphæð Ice-
save-innistæðnanna út úr þrotabúi
Landsbankans eða 594 milljarða
króna og á næstunni verður búið
að greiða helming eða um 660
milljarða króna. Ekki aðeins lág-
markstrygginguna sem EES-
samningurinn fjallaði um, heldur
helming allrar upphæðarinnar. Nú
þegar er búið að greiða út u.þ.b.
jafn mikið og vænta hefði mátt að
greitt yrði alls, hefðu íslensk
stjórnvöld ekki veitt innstæðum
forgang með neyðarlögunum.
Vegna neyðarlaganna, sem fólu í
sér miklar fórnir af Íslands hálfu,
duga eignir þrotabús Landsbankns
til að greiða Icesave-innstæðurnar
að fullu en ekki aðeins að hluta. Því
má spyrja hvaða skaða gagnaðilar
Íslands hafi orðið fyrir af hálfu
stjórnvalda?
Þjóðin hafnaði Icesave-samn-
ingum sem fólu meðal annars í sér
að Tryggingarsjóður innstæðueig-
enda og fjárfesta (TIF) semdi frá
sér lagalegan forgang í þrotabú
Landsbankans. Þar sem engir Ice-
save-samningar eru lengur í gildi
hefur nú verið hægt að greiða
hraðar af þeirri lágmarkstryggingu
sem TIF á að ábyrgjast.
Lýðræðið og tíminn
hafa unnið með okkur
Hvað sem nýstárlegum sögu-
skýringum og gamalkunnum
hræðsluáróðri líður tala staðreynd-
irnar sínu máli. Með ákvörðunum
sínum um að hafna Icesave-
samningum í lýðræðislegum þjóð-
aratkvæðagreiðslum hefur íslenska
þjóðin séð til þess að bresku og
hollensku ríkin fá nú kröfu sína um
lágmarkstryggingu Icesave-
innstæðna greidda hraðar. Og tapi
Ísland EFTA-dómsmálinu, hefur
hún séð til þess að gagnaðilar
verða þá að sýna fram á beint tjón
af völdum aðgerða íslenskra stjórn-
valda til að greiðsluskylda myndist
á ríkissjóð Íslands í stað þess að
ólögvarðar kröfur þeira séu lögfest-
ar með samningum við ríkisstjórn
Íslands.
Vilji menn velta því fyrir sér
hver skar hvern eða hverja úr
snörum Icesave-málsins er í það
minnsta ljóst að það var þjóðin sem
kaus.
Eftir Eirík S.
Svavarsson og
Ragnar F. Ólafsson
» Sú óvissa sem Ís-
lendingar hafa stað-
ið frammi fyrir í Ice-
save-málunum er sama
óvissa og nú ríkir í
bankamálum Evrópu og
sennilega eru neyð-
arlögin mest lesni ís-
lenski „litteratúrinn“
hjá ráðamönnum þar
um þessar mundir.
Eiríkur Svavarsson
Eiríkur er hrl. og Ragnar er
félagssálfræðingur. Höfundar
eru meðlimir InDefence-hópsins.
Nokkrar
staðreyndir
í Icesave-málinu
Ragnar F. Ólafsson
19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. SEPTEMBER 2012
Skeiðarétt Krakkar fjölmenntu í réttir um helgina og skemmtu sér konunglega við að draga í dilka.
Árni Sæberg