Fréttir - Eyjafréttir - 24.06.1999, Qupperneq 11

Fimmtudagur 24. júní 1999
Fréttir
11
Sjúkdómum tekið með sama
hugarfari og náttúmhamförum
s
-segir Olafur Grímur Bjömsson sérfræðingur í meinefnafræði og
meinalífefnisfræði um afstöðu landsmanna til sjúkdóma fyrr á öldum.
-------------------------------—_
N: .;:, ' " ;>*■■■■
ÞESSI einstæða mynd er máluð af A.S.I. Haaland af Heklugosinu 1845. Myndin er máluð í Eyjum og samkvæmt bestu manna
heimildum er þetta í fyrsta skipti sem hún birtist á prenti.
Myndin er í eigu Þjóðminjasafnsins og birt með leyfl þess.
Eins og sagt hefur verið
frá í Fréttum er nú
gagnmerk sýning um sögu
lækningarannsókna á
Islandi í anddyri
Safnahússins og var
opnuð 6. júní síðastliðinn.
A sýningunni er rakin
saga fyrstu spítalanna á
Islandi og þar sem
lækningarannsóknir
hófust og hvar þær hafa
mest megnis verið
stundaðar fram undir það
síðasta. Sýninginvar
áður í anddyri Þjóðarbók-
hlöðunnar í Reykjavík og
var fengin hingað til Eyja
að tilhlutan Nönnu Þóru
*
Askelsdóttur forstöðu-
manns Safnahússins og
með fulltingi Ólafs Gríms
Bjömssonar sérfræðings í
meinefnafræði og
meinalífefnisfræði, en
hann hélt og fyrirlestur
við opnun sýningarinnar
um lækningarannsóknir
og hvemig þær tengjast
Vestmannaeyjum.
Fyrsti spítalinn
stofnaður 1308
Olafur Grímur segir að fyrsti spítali
sem um getur hérlendis hafí verið
Gaulveijabæjarspítali í Flóa, en hann
hafi verið stofnaður 1308. „Þessi
spítali var við lýði í meira en 300 ár,
eða lengur en nokkur önnur heil-
brigðisstofnun hefur staðið á íslandi.
Spítalinn var ætlaður „efnalausum
uppgjafarpresntm" og dugði hann vel
ókvæntum prestum í kaþólskri tíð, en
var talinn ónógur eftir siðbótina
prestum með konu og böm. Presta-
spítali var stofnaður að Kvíabrekku í
Olafsfirði 1338 og árið 1638 var
kominn upp spítali í Viðey, ætlaður
„konungslandsetum uppgefnum í
Gullbringusýslu; hann fluttist í
Gufunes 1752 og lagðist niður 1795.
Þessar stofnanir vom ekki spítalar í
okkar skilningi, miklu fremur
dvalarheimili aldraðra. Spítalar vom
ekki reistir fyrr á öldum gegn far-
sóttum eða hungursóttum; þjóðin tók
sjúkdómum með álíka hugarfari og
náttúruhamförum, jarðskjálftum, eld-
gosum, fimbulvetrum og hafís. Þetta
var spuming um að þrauka bölið af.
ein undantekning er þó ffá þessu, því
spítalar vom byggðir íyrir holdsveika,
eða einn fyrir hvem landsljórðung.
Reyndar, líkt og á prestaspítölunum
fyrmrn vom engar lækningar
stundaðar á þessum holdsveikra-
spítölum, þeir vom líka vistunar-
stofnanir fyrir fátæka.“
Ógnir ginklofans
Grímur Ólafur segir að allar tilraunir
lækna til þess að koma upp al-
mennum spítölum á 18. öld og á fyrri
hluta 19. aldar hafi mistekist. Eitt
dæmi sé þó um slíka tilraun héðan frá
Vestmannaeyjum og á sér nokkra
sögu. „Árið 1840 var Andreas S.
Iversen Haalland (1814 - 1855)
skipaður hérðaslæknir í Vestmanna-
eyjum. Hann bjó í húsi sem hét
Ensomhed í Eyjum. Hann var góður
teiknari og málaði Heklugosið 1845,
mynd sem fylgir þessari grein. Auk
almennra læknisstarfa var honum
ætlað sérstaklega að athuga gin-
klofann, þann bamasjúkdóm sem
öldum saman hafði hrjáð Vest-
mannaeyjar einna verst allra staða á
íslandi. Til þessa var Haalland veittur
200 ríkisdala styrkur til kaupa á
míkróskópi (smásjá) og öðmm rann-
sóknaráhöldum. Þetta er elsta
heimild um míkróskóp til lækninga-
rannsókna á Islandi. Ekki er þó vitað
hvort Haalland fékk míkróskópið til
Eyja og notaði það þar.“
„Haalland þóttu bústaðir í Vest-
mannaeyjum saggasamir og óhreinir,
og að almennt væri þar óþrifnaður,"
segir Ólafur Grímur. „Fæðan var
einhæf, mestmegnis fuglakjöt og
fiskur og drykkjarvatnið var slæmt,
brennivínsdrykkja mikil og mikið
dmkkið af sterku kaffi, en hvort
tveggja taldi Haalland óhollt verðandi
mæðmm. Eins og fyrirrennarar hans
átaldi hann þann sið, að nýfædd böm
væm ekki höfð á brjósti, heldur
fengju þau kúamjólk, sem þau sugu í
gegnum fuglsfjöður eða lambslegg.
Yfirsetukonur höfðu fram að þessu
verið ólærðar, en Haalland sá strax að
ekki var gengið rétt frá nafla-
strengnum. Haalland sá að ekki var
annað fært en að senda konu til náms
í yfirsetukvennafræðum. Þrátt fyrir
tregðu yfirvalda tókst honum að
koma prestsdótturinni frá Kirkjubæ,
Sólveigu Pálsdóttur, í nám í Kaup-
mannahöfn og var hún þar 1842 -
1843. Tilraunir Haalland til að koma
upp fæðingarheimili mistókust hins
vegar líkt og fyrirrennara hans (Carls
Bolbroes).“
Fyrsta nýburadeild landsins
sett upp í Vestmannaeyjum
Haalland hvarf til Danmerkur 1845,
en hélt samt áfram baráttu sinni
vegna ginklofans. Árangurinn varð
sá að Peter Anton Schleisner (1818-
1900) var sendur til Vestmannaeyja,
hvar hann dvaldi í 9 mánuði 1847 -
1848. Með dyggum stuðningi Sól-
veigar yfirsetukonu tók hann upp
svipuð ráð og Haalland hafð beitt sér
fyrir, auk þess að sem hann hafði með
sér olíu, balsamum copiaivae sem var
bakkteríudrepandi og lokaði nafla-
sárinu. Ólafur Grímur segir að
Schleisner hafi einnig leigt húsnæði
fyrir fæðingarheimili eða „Stiftelsi"
eins og kallað var og hafi lagt drög að
því að fæðingarheimili yrði reist áfast
við nýbyggt heimili Sólveigar
yfirsetukonu. „Það komst þó ekki í
verk fyrr en Schleisner var farinn
aftur til Danmerkur. En á hvorugum
staðnum voru konur fúsar til að fæða
böm sín. Samt féllust þær á að hafa
þau á heimilinu fyrstu vikumar og því
hefur Vilmundur Jónsson kallað
Stiftelsið í Vestmannaeyjum vöggu-
stofu og eins mætti segja að það hafi
verið nýburadeild og sú langfyrsta
hér á landi. Baráttu Haallands er og
eflaust að þakka að yftrvöld létu þýða
bækling um yfirsetukvennafræði eftir
prófessor C. E. Levy, kennara í
þessum fræðum við Fæðingar-
stofnunina í Kaupmannahöfn.“
Grímur segir að eftir að Peter A.
Schleisner og August F. Scheider,
sem verið hafði héraðslæknir í Eyjum
skamma hríð, fóm frá Eyjum vom
Sólveigu Pálsdóttur yfirsetukonu
falin læknisstörfm í hendur. „Bar nú
svo við að ginklofinn hvarf líka og
hefur það verið þakkað hreinlæti við
meðferð barnanna fyrstu vikumar,
þegar naflasárið var að gróa og
notkun olíunnar.“
Spítalamálið úr sögunni
Árið 1852komnýr héraðslæknir til
Eyja, Philip Th. Davidsen. Hann
vildi gera „Stiftelsið“ að almennum
spítala Vestmannaeyinga, vegna þess
að það var ekki notað sem fæð-
ingarheimili. Ólafur Grímur segir að
stjómvöld hafi tekið hugmyndinni
vel, en þá brá svo við að sýslu-
maðurinn og presturinn vom á móti
því vegna kostnaðar. „Þar strandaði
málið og þegar Davidsen dó árið
1860 í Eyjum var spítalamálið úr
sögunni. Hálf öld leið þar til spítali
var byggður í Eyjum, en það var
franski spítalinn, sem reistur var
1906. Sólveig Pálsdóttir flutti frá
Vestmannaeyjum úl Reykjavikur árið
1867 og fljótlega eftir það varð Land-
lyst íbúðarhús nýs héraðslæknis,
Þorsteins Jónssonar, sem bjó þar fram
yfir aldamót og lengi fram eftir
þessari öld var Landlyst íbúðarhús."
Sýningin mun verða opin til 4. júlí
og vert að hvetja Vestmannaeyinga
og gesti til að skoða sýninguna sem er
opin frá mánudögum til fimmtudaga
kl. 11.00-19.00, föstudaga kl. 11.00 -
17.00, laugardaga og sunnudaga frá
kl. 14.00- 17.00.