Læknablaðið - 15.09.2000, Síða 80

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 125
r
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Aðalsteinn Jens
Loftsson lyfja-
FRÆÐINGUR SEGIRt
Sem sagt frekar
óljós flokkun sem að
mínu viti ætti helst
ekki að beita. Frá
faglegum sjónarhóli
tel ég miklu nær að
halda sig við vel
skilgreinda flokkun,
svo sem ATC, áhrif
og aukaverkanir.
Einkjörnungasótt
í Lyfjatíðindum, 3. TÖLUBLAÐI, 7. ÁRGANGI, árið
2000, er meðal annars fjallað um sjúkdóm sem á
fræðimálinu nefnist mononucleosis infectiosa. Svo
illa er þar farið með íslenskt heiti sjúkdómsins að
ekki verður við unað athugasemdalaust. í efnisyfirliti
greina blaðsins á bls. 7 er hann fyrst nefndur
„einkirnigssótt“ en í fyrirsögn á bls. 54 „einkyrnings-
sótt“. Viðmælandi blaðamannsins getur að vísu um
heitin eitlasótt og kossasótt, en síðan er sjúkdómur-
inn ætíð nefndur einkyrningssótt. Að auki er ekki
farið rétt með hið erlenda heiti í inngangi viðtalsins,
en þar birtist það sem „mononoclosis“. Ekki skal
amast við nýjum hugmyndum, en gera verður þá
kröfu að rétt sé farið með fyrirliggjandi fræðiheiti og
að stafsetning þeirra sé ætíð rétt.
Að minnsta kosti þrjú íslensk fræðiheiti liggja
þegar fyrir. fslensk læknisfræðiheiti Guðmundar
Eiannessonar birta heitið einkirningasótt (bls. 65) og
íðorðasafn lækna bætir við eitlasótt (bls. 300), en
Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma og skyldra heil-
brigðisvandamála (ICD 10) breytir íslenska heitinu í
einkjörnungasótt (bls. 86).
Einkjörnungar
Hið latneska heiti sjúkdómsins byggðist á því að
afbrigðilegar einkjarna frumur sáust við smásjár-
skoðun á blóði. Pær nefnir íðorðasafnið ein-
kjörnunga en íslensku læknisfræðiheitin stórkirninga
(bls. 65). Kjörnungur og kirningur eru bæði rétt
mynduð íslensk heiti sem vísa til kjarna. Frumur með
marga kjarna mætti ýmist nefna margkjörnunga eða
margkirninga. Heitið kyrningur er hins vegar dregið
af „korn“ og vísar þess vegna í frumur sem innihalda
korn. Frumur með mörg korn í frymi sínu mætti
nefna margkyrninga. Oft verður mönnum hált á því
hvort rita á „i“ eða „y“ í sjaldgæfum orðum. Pað var
einmitt til þess að koma í veg fyrir slíkan rugling, að
Orðanefnd læknafélaganna valdi heitið kjörnungur
en ekki kirningur til að vísa í kjarna frumnanna. Hitt
er svo annað mál að einkjörnungur er ekki sérlega
gegnsætt heiti til að nota um eina tiltekna
frumutegund (L. monocytus), því að langflestar
frumur í vefjum mannsins hafa aðeins einn kjarna.
„Óhefðbundin" geðklofalyf
í síðasta pistli (Lbl. 2000; 86: 533) var sagt frá
fyrirspurn vegna aðgreiningar tveggja hópa geð-
klofalyfja, conventional og atypical. Þó litlar upplýs-
ingar lægju fyrir, var málið afgreitt að bragði með
tilvísun í venjulegar merkingar þessara orða, annars
vegar hefðbundinn, venjulegur og hins vegar óhefð-
bundinn, óvenjulegur. Bent var einnig á að læknar
nota lýsingarorðið atypical gjarnan um það sem er
talið afbrigðilegt, frábrigðilegt. Auðvelt er því að láta
sér detta í hug að í síðari hópnum séu óvenjuleg lyf
eða afbrigðileg á einhvern hátt, en vandamálið við að
finna nothæfa íslenska þýðingu snýst um það að gera
sér grein fyrir því hvers vegna annar lyfjahópurinn er
nefndur „atypical“.
Aðalsteinn Jens Loftsson, lyfjafræðingur, sendi
tölvubréf með stuttri athugasemd. Hann taldi þessa
flokkun geðklofalyfja hafa komið fram eftir að farið
var að nota lyf eins og klósapín, sem virtust síður
valda tilteknum aukaverkunum. Undirrituðum
fannst þetta furðuleg þversögn, ný lyf með minni
aukaverkanir eru nefnd atypical, en eftir þessa
ábendingu mátti hefja upplýsingaleit. Um lyfið
Leponex (clozapinum) segir meðal annars í
Sérlyfjaskrá frá 1998: Verkunarmáti er ekki
fullkomlega Ijós, en lyfið hamlar adrenvirk, kólínvirk
og histamínvirk viðtœki. Hefur auk þess vœg and-
serótónínvirk og anddópamínvirk áhrif. Um ábend-
ingar til notkunar þessa lyfs segir síðan: Geðklofi,
sem ekki hefur svarað hefðbundinni meðferð með
a.m.k. tveimur öðrum lyfjum. Með þessu er skiln-
ingur sennilega fenginn, lyfin má nefna óhefðbundin
meðan verkunarmáti er ekki ljós og meðan hefðin
kallar fyrst á notkun annarra lyfja. Undirritaður gaf í
skyn í fyrri pistli að þessi flokkun væri tímabundin og
Aðalsteinn Jens tekur undir það.
Viðtaki
Framangreind tilvísun í Sérlyfjaskrána gefur tilefni til
að rifja upp umfjöllun um heitið receptor í 77. pistli
(Lbl. 1996; 82: 406). Þar er bent á að íðorðasafn
lækna birti tvö íslensk heiti á hinu fræðilega fyrirbæri
receptor, 1. nemi, 2. viðtaki, og þeirri skoðun undir-
ritaðs var lýst í pistlinum að síðara heitið, viðtaki, hafi
náð yfirhöndinni. Að tala um viðtæki byggist hins
vegar á misskilningi og nokkurri vanþekkingu.
Samkvæmt íslenskri orðabók Máls og menningar er
orðhlutinn -taki notaður í samsetningum um þann
sem tekur við e-u eða tekur e-ð að sér: arftaki, verk-
taki. Tæki er hins vegar notað um verkfæri, smíðatól,
áhöld og vélar.
Viðtæki var á árum áður oft notað sem almennt
heiti á því sem nú nefnist útvarpstæki, tœki til að taka
við útvarpsbylgjum og breyta þeim í hljóð. Rétt er að
minna á að án loftnets gátu tækin þó ekki tekið á móti
neinum bylgjum. Læknisfræðilega merkingu heitisins
viðtaki er ekki að finna í íslensku orðabókinni og þar
er eingöngu tilgreind merkingin loftnet. Undir-
rituðum finnst það augljóst að frumuviðtaki, sem
tekur við líffræðilegum sameindum á yfirborði
frumna, er ágæt hliðstæða við útvarpsloftnet, ytri við-
takann sem tekur við útvarpsbylgjunum og sendir
þær inn til útvarpstækisins, sem að lokum breytir
bylgjunum í hljóð.
618 Læknablaðið 2000/86