Skessuhorn - 09.04.2014, Side 19

19MIÐVIKUDAGUR 9. APRÍL 2014
Af tilefni fjögurhundruð ára minn-
ingar Hallgríms Péturssonar
(1614-1674), eins af höfuðskáldum
Íslendinga, stendur rithöfundur-
inn, leikarinn og leikstjórinn Stein-
unn Jóhannesdóttir fyrir upplestri
Passíusálmanna í Hallgrímskirkju
í Saurbæ á föstudaginn langa, 18.
apríl. Hallgrímur er hvað þekktast-
ur fyrir Passíusálma sína sem eru
íhugun um píslarsögu Jesú Krists,
fimmtíu að tölu. Bænavers úr þeim
hafa fylgt íslensku þjóðinni um ald-
ir frá vöggu til grafar. Segja má að
Steinunn sé orðinn sérfræðingur í
lífi og störfum Hallgríms Péturs-
sonar en hún hefur rannsakað líf og
skálskap hans um árabil. Hún skrif-
aði meðal annars bækurnar Heim-
anfylgju um æsku Hallgríms og
Reisubók Guðríðar Símonardóttur,
sem spannar ævintýralegt lífshlaup
eiginkonu hans ásamt leikritinu
Heimur Guðríðar. Í báðum verk-
unum um Guðríði er Tyrkjaránið
1627 og afleiðingar þess meginvið-
fangsefnið.
Miklu veldur sá er upp-
hafinu veldur
Fyrstu kynni Steinunnar af hjón-
unum Hallgrími og Guðríði voru
fyrir þrjátíu árum „Ég lék Guðríði
í Tyrkja-Guddu eftir sr. Jakob Jóns-
son í Þjóðleikhúsinu í leikstjórn
Benedikts Árnasonar. Ég hef stund-
um sagt að miklu veldur sá er upp-
hafinu veldur um það. Þetta hafði
mikil áhrif á líf mitt enda varð ég
hugfangin af persónu Guðríðar og
sögu hennar í framhaldinu. Þarna
má segja að okkar fyrstu kynni hafi
verið,“ segir Steinunn í samtali
við Skessuhorn. Á svipuðum tíma
kynnist Steinunn þáverandi presti
í Hallgrímskirkju í Reykjavík, sr.
Karli Sigurbjörnssyni og Kristínu
Guðjónsdóttur eiginkonu hans. „Í
gegnum þau kynntist ég svo kirkj-
unni og kirkjustarfinu sem varð til
þess að Kristín fékk mig til að tala
um Guðríði á kvenfélagsfundi í
kirkjunni vorið 1994. Karl mætti á
fyrirlesturinn og hreyfst af pæling-
um mínum um Guðríði og vildi fá
mig til að halda opinn fyrirlestur á
vegum Listvinafélags Hallgríms-
kirkju sem ég gerði. Það leiddi til
þess að ég var fengin til að skrifa
nýtt leikrit um Guðríði. „Heimur
Guðríðar. Síðasta heimsókn Guð-
ríðar Símonardóttur í kirkju Hall-
gríms“ var frumsýnt á Kirkjulistahá-
tíð vorið 1995. Sú sýning gekk svo
vel að hún var sýnd í fimm og hálft
ár í fjölmörgum kirkjum víðsvegar
um landið ásamt því að vera sýnd í
London og Kaupmannahöfn. Tvær
af þeim konum sem léku Guðríði í
þessari sýningu munu lesa Passíu-
sálmana ásamt mér og einni leik-
konu til sem áður hefur flutt alla
sálmana í heild sinni, þá í Seltjarn-
arneskirkju,“ útskýrir Steinunn.
Fetaði í fótspor
Guðríðar
Samhliða leikferðunum byrjaði
Steinunn að vinna að skáldsögu um
Guðríði. „Bæði í Tyrkja-Guddu og
í Heimi Guðríðar fannst mér skorta
á þekkingu um tilveru Guðríðar í
Algeirsborg. Ég áttaði mig auk þess
á því þegar fólkið er leyst úr ánauð-
inni fer það í stórkostlegt ferða-
lag. Þau fara um Miðjarðarhafið,
Frakkland, Ermasund, Amsterdam,
Glückstadt og Kaupmannahöfn svo
eitthvað sé nefnt. Guðríður verð-
ur því ein víðförlasta kona Íslands á
þessum tíma. Fólk var ekki mikið í
langferðum en hún hafði séð heim-
inn.“ Heimildir um ferðina sumarið
1636 voru fátæklegar en mikilvægar
þannig að Steinunn ákvað að þræða
þá staði sem Guðríður hafði kom-
ið á. „Áfangastaðirnir voru kunnir
ásamt dagsetningunum, fáein orð
um einkenni sumra en lítið annað.
Ég þurfti að skipta ferðunum nið-
ur á nokkur ár því verkefnið var
mjög dýrt, ásamt því að vera stórt
og vandasamt. Ég vildi gera þetta
allt í réttri tímaröð en það reyndist
ekki hægt í einu tilviki. Á þessum
tíma var blóðug borgarastyrjöld í
Alsír og stórhættulegt að fara þang-
að. 1999 hættu menn að berjast og
ég fór loks þangað árið eftir. Ég
var þá búin að vinna mestalla aðra
heimildavinnu,“ segir Steinunn.
Reisubók Guðríðar kom út 2001.
Eftir að hafa gefið út söguna um
reisu Guðríðar langaði Steinunni
að halda áfram að skrifa um hjónin
Hallgrím og Guðríði. „Ég ætlaði að
segja sögu Hallgríms og Guðríðar
á Íslandi en strandaði á því að ég
vissi allt of lítið um Hallgrím, sem
var stórættaður og náskyldur miklu
valdafólki. Ég vildi ekki skrifa um
hann sem ungan mann án þess
að þekkja betur uppruna hans og
þroskaferil,“ útskýrir hún. Stein-
unn kynnti sér því uppvaxtarskil-
yrði Hallgríms á Höfðaströnd og
Hólum í Hjaltadal. Heimanfylgja
er afraksturinn af þeim rannsókn-
um en hún fjallar um æsku og upp-
vöxt Hallgríms fram að því að hann
fer einn út í heim á unglingsaldri.
Valdi fjórar sterkar
konur til að varðveita
sálmana
Eftir útgáfu Heimanfylgju hefur
Steinunn þó ekki látið staðar num-
ið og einbeitir sér enn að Hallgrími
Péturssyni. „Ég hef verið að rann-
saka afmarkaða þætti í lífi Hallgríms
og Guðríðar. Það nýjasta sem ég
hef skoðað er saga þessara fjögurra
kvenna, ég fór að skoða hana út af
afmælisárinu sem er núna.“ Stein-
unn segir frá því að hún hafi komist
að þeirri niðurstöðu að Hallgrímur
hafi haft sérstaka afstöðu til sterkra
kvenna. Hann kynntist sem barn á
Hólum í Hjaltadal Halldóru Guð-
brandsdóttur Þorlákssonar bisk-
ups sem tók þar um tíma öll völd
í veikindum föður síns. Hún var
fyrsti kvenskörungurinn sem hafði
áhrif á líf hans. Þá hafi Guðríður,
eiginkona hans, líka verið mikill
skörungur og minnt með ákveðn-
um hætti á Halldóru. „Hallgrím-
ur velur svo fjórar sterkar konur
til að varðveita og koma sálmun-
um á framfæri. Hann vissi að hann
hafði gert vel og var reiðubúinn að
hefja kynningu á verkinu. Þetta eru
handskrifuð eintök og hann reynir
að afla verkinu meðmælenda, vænt-
anlega með prentaða útgáfu fyr-
ir augum. Það fór því svo að vorið
1660 fengu þrjár konur Passíusálm-
ana að gjöf frá höfundi þeirra ritaða
eigin hendi með tileinkun til þeirra
og ein til viðbótar ári seinna.“
Tengjast Ytra – Hólmi
Ragnhildur Árnadóttir var fyrst
kvenna sem fékk Passíusálmana að
gjöf. Lítið er vitað um líf henn-
ar en þó er vitað að hún var fædd
og uppalin á Ytra-Hólmi við Akra-
nes, dóttir Árna Gíslasonar lög-
réttumanns og Steinunnar Hann-
esdóttur. „Foreldrar Ragnhildar á
Ytra-Hólmi voru bæði af voldug-
ustu ættum landsins og bjuggu við
mikla rausn. Þau gerðust verndarar
og hjálparfólk Hallgríms og er Árni
talinn hafa stuðlað að því að Hall-
grímur hlyti prestvígslu í Hvalsnesi
og síðar brauðið í Saurbæ. Þegar
Ragnhildur fær handritið eru hjón-
in látin og hún er þá búsett í Kald-
aðarnesi í Flóa. Hallgrímur hefur
haft góðar ástæður til þess að treysta
Ragnhildi fyrstri kvenna fyrir Pass-
íusálmunum en Kaldaðarnes var að
auki kjörinn staður fyrir kynningu
á nýju skáldverki,“ útskýrir Stein-
unn. Tveim mánuðum síðar sendi
Hallgrímur mágkonum sitthvort
handritið, þeim Helgu Árnadóttur
í Hítardal og Kristínu Jónsdóttur
í Einarsnesi. „Þessar konur tengj-
ast allar Árna og Steinunni á Ytra-
Hólmi. Ragnhildur, séra Þórður,
maður Helgu, og Kristín eru systk-
inabörn, sömuleiðis Ragnhildur og
Sigurður Jónsson maður Kristín-
ar. Auk þess sem Helga og Kristín
eru þremenningar. Það er því alveg
ljóst að Hallgrímur treysti hjón-
unum á Ytra-Hólmi, afkomendum
þeirra og skylduliði,“ segir Stein-
unn. Hún bætir því við að kon-
urnar hafi allar búið á höfuðból-
um þar sem bókiðja var stunduð,
þó ekki væri þar prentun. „Hann er
upp á sitt besta þegar hann klárar
sálmana, fjörtíu og fimm ára gam-
all. Markaðsmaðurinn Hallgrím-
ur Pétursson veit að hann hef-
ur gert vel og er með frábært verk
í höndunum. Hann skrifar tveim
kvennanna sameiginlegan inngang
þar sem er löng guðfræðileg útlist-
un á verkinu. Hann hælir þeim og
leggur út af nöfnum þeirra, Helga
og Kristín og tengir þau við guðs-
trúna. Að lokum biður hann um að
sálmunum verði ekki „varpað und-
ir bekk“ og þeim ekki týnt.“ Stein-
unn segir að ári seinna hafi Hall-
grímur að endingu sent eitt hand-
rit í viðbót til ungrar konu. „Það
var til Ragnheiðar Brynjólfsdóttur,
biskupsdóttur í Skálholti. Hún fékk
sálmana að gjöf aðeins nítján gömul
ásamt tveimur sálmum í viðbót um
fallvaltleika mannlífsins: Allt eins
og blómstrið eina og Allt heims-
ins glysið, fordild fríð. Þessir sálm-
ar áttu eftir að verða henni til hugg-
unar í þeim sáru raunum sem biðu
hennar og í banalegunni má segja
að Hallgrímur hafi haldið í hönd
hennar í tvöföldum skilningi.“
Fjórar konur lesa í
minningu fjögurra
kvenna
Það er í minningu þessara fjögurra
kvenna sem sálmana fengu sem leik-
konurnar fjórar ætla að lesa Passíu-
sálmana á föstudaginn langa. „Við
ætlum að minnast þess að hann setti
þessi handrit í hendurnar á fjórum
konum. Þær verða markaðskonur
hans og aðstæður þeirra. Þetta voru
fjórar kjarnakonur, þó að ein þeirra
dæi ung. Þær tóku sálmana að sér
og komu þeim í dreifingu. Það var
strax farið í að gera afrit af hand-
ritunum en þrjú frumritin voru í
umferð í rúm hundrað ár. Handrit
Ragnheiðar er það eina sem varð-
veist hefur til okkar daga,“ segir
Steinunn. Þess má geta að handrit
Ragnheiðar endaði í eigu Jóns Sig-
urðssonar forseta í Kaupmanna-
höfn árið 1855 og var flutt til Ís-
lands 1880. Ekkert ritverk eftir ís-
lenskan höfund hefur verið gefið út
jafn oft og Passíusálmar Hallgríms
Péturssonar.
Passíusálmarnir verða lesnir
föstudaginn langa, 18. apríl næst-
komandi, af Helgu Elínborgu Jóns-
dóttur, Margréti Guðmundsdóttur,
Ragnheiði K. Steindórsdóttur og
Steinunni Jóhannesdóttur. Flutn-
ingurinn verður í Hallgrímskirkju
í Saurbæ, þar sem Hallgrímur var
prestur í átján ár. Lesturinn hefst
kl. 13:30 og verður flutningnum
skipt upp í sex hluta. Arna Krist-
ín Einarsdóttir leikur á þverflautu
á milli hluta. Veglegum bæklingi,
„Svoddan ljós mætti fleirum lýsa“
ritsmíð Steinunnar um konurnar
fjórar verður dreift til hlustenda
í kirkjunni. „ Það er gert í tilefni
minningarársins. Við viljum þannig
bæði minnast Hallgríms og þessara
fjögurra lykilkvenna í lífi sálmanna.
Að öðru leyti er þetta hefðbundinn
passíusálmaflutningur eins og tíðk-
ast víða á föstudaginn langa” segir
Steinunn að endingu.
grþ
Konurnar sem fram koma í Hallgrímskirkju í Saurbæ á föstudaginn langa. F.v. Arna Kristín Einarsdóttir, flautuleikari sem sér um tónlistarflutning. Þá koma leikkonurnar
sem flytja sálmana: Ragnheiður K. Steindórsdóttir, Margrét Guðmundsdóttir, Helga Elínborg Jónsdóttir og Steinunn Jóhannesdóttir. Ljósm. Hilmar Þorsteinn.
Lesa Passíusálmana til minningar um fjórar konur
Steinunn Jóhannesdóttir rithöfundur hefur rannsakað líf Hallgríms Péturssonar
og Guðríðar eiginkonu hans síðastliðin þrjátíu ár. Myndin er tekin í garðinum
utan við æskuheimili hennar á Akranesi.