Vísbending - 23.12.2013, Blaðsíða 8

8
og slen, hopp og hí). Item er afskilið, að hún láti sig henda þvílíkan
eður annan saurlifnaðarglæp og alla aðra vitanlega stórglæpi, sem
hún veit guðs heilaga orði þverlega í móti vera og kristins manns
samvizku, heldur venji sig nú alvarlega á allar kvennmanns dyggðir,
og beri sig að afplána það allt, sem hingað til hefur áfátt orðið, með
alvarlegri kostgæfni allra kvenndyggða, takandi fyrir sig sparlega,
réttilega og guðlega að lifa i þessum heimi. En sé hér af brugðið
með vitanlegum stórglæpum eða stórkostlegri óskikkun, þá sé þessi
afturtöku gjörningur ónýtur og afturkallaður og hún þaðan af ekki von
eigandi til uppreisnar í þessu máli.“
Til þess að kaupa uppreisn æru Ragnheiðar gaf Brynjólfur
Danakonungi Sæmundareddu. Það er eins og hver önnur firra í
óperunni að séra Sigurður hafi stolið bókinni og farið með hana út
án vitundar biskups. Og uppreisn æru Ragnheiðar fékkst ári síðar,
nokkrum mánuðum eftir að það var of seint fyrir hana. Hún veiktist
eins og fleira fólk í Skálholti skömmu fyrir jól og dó um vorið.
Halldór Brynjólfsson var þá einn á lífi af börnum biskupshjónanna,
en hin fimm dóu kornung, en hann virðist samkvæmt lýsingum hafa
verið liðleskja og lést í Englandi eftir langa útiveru.
Eftir lát Halldórs lét Brynjólfur sækja Þórð litla í Hruna og
ættleiddi hann. Strákurinn var afar efnilegur og mikið eftirlæti afa
síns, en dó á 12. ári, líklega úr berklum. Brynjólfur skrifaði sögu hans
og hún birtist í Blöndu, 2. bindi.
Brynjólfur var tregur til að fyrirgefa Daða og veita honum embætti.
Í svari við bréfi Halldórs, föður Daða, þar um, segir biskup: „En yður
vil ég öllu góðu svarað hafa, biðjandi yður ekki að styggjast við þetta
mitt geðgróið svar, því enginn slítur úr sér hjartað. Þetta svo einfalt.“
Þeir Daði og biskup hittust aldrei eftir að Þórður fæddist.
Á endanum fékk Daði þó Steinsholt í Eystrahrepp (síðar
Stóranúps-prestakall) haustið 1671, og þar bjó hann þau 50 ár sem
hann átti eftir ólifuð. Um hann gekk þjóðsaga um að hann hefði ginnt
stúlku í tófulíki, en stúlkan ekki staðist augnaráðið og segir: „Þessum
augum verð ég að fylgja.“
Í óperunni er sagt að biskup hafi viljað gifta Þórði Þorlákssyni, sem
síðar varð eftirmaður Brynjólfs, Ragnheiði. Jón Halldórsson segir að
það hafi verið Hólabiskup sem átti að fá stúlkuna. Jón var e.t.v. ekki
áreiðanlegasti sögumaður í öllum atriðum, en þó nær atburðum en
síðari tíma höfundar. Honum var í nöp við Daða og segir á spássíu
þar sem hann fjallar um þennan tvífallna klerk: „Keskni og spé kemur
mörgum á kné.“
Daði eignaðist þrjár dætur sem náðu fullorðinsárum. Hann á
fjölmarga afkomendur nú á tímum. Þannig rennur blóð þessa hrasaða
klerks, sem tapaði æru og auði, í æðum margra Íslendinga um alla
framtíð.
Sumum kann að þykja að Hallgrímur Pétursson komi með
ólíklegum hætti inn í óperuna, en hann kom við sögu Ragnheiðar og
gaf henni afrit af Passíusálmunum með kveðju, en á eftir fylgdi:

„Mikill er munur heims og himins.
Sá má heimi neita, sem himins vill leita.“

Þessi orð gefa til kynna að af Ragnheiði hafi farið það orð að hún
væri lífsglöð í þessum heimi. Enda barst gjöfin í maí 1661, sama
mánuði og eiðtakan illræmda fór fram. Þann 11. maí les Ragnheiður
þennan eið: „Til þess legg ég, Ragnheiður Brynjólfsdóttir, hönd
á helga bók, og það sver ég við guð almáttugan, að ég er enn nú
á þessari stundu svo óspillt mey af öllum karlmannsvöldum og
holdlegum saurlífisverkum sem þá er ég fæddist fyrst í þennan heim af
minnar móður lífi, svo sannarlega hjálpi mér guð með sinni miskunn
sem ég þetta satt sver, en refsi mér, ef ég lýg“

Í texta óperunnar er þess getið til að Brynjólfur hafi líklega samið
textann, en sennilega er þetta staðlaður texti til notkunar við slík
tækifæri.
Brynjólfur hvarf, en daði lifir
Svo gerist fátt um hríð. Bæði Daði og Ragnheiður eru í Skálholti fram
á haust þar til hún fer í Bræðratungu til frænku sinnar skömmu eftir að
móðuramma hennar lést í Skálholti, en Ragnheiður hélt í hönd henni
á dánarstundu. Daði var viðstaddur jarðarförina, þrátt fyrir að börnin
með vinnukonunni væru þá þegar fædd, að því að best verður séð.
Þann 15. febrúar árið 1662 fæðist sonurinn Þórður. Þegar biskup
fær fréttirnar „setti hann fyrst hljóðan um stund, þar til honum hrutu
af munni orð Psammetici Egiptalandskonungs forðum í viðlíku, en
ekki sama, sorgarstandi: Mala domestica majora sunt lacrymis, eða:
„Heimilisbölið er þyngra en tárum taki.“
Barnið var tekið af Ragnheiði og sett í fóstur hjá foreldrum Daða
í Hruna. Daði missti hempuna og miklar eignir sínar og föður síns.
Ragnheiður þarf að iðrast í Skálholtskirkju. Þannig er athöfninni
lýst í kirkjuskipan: „Ef nokkur er fundinn í hórdómssök, eður jafn
skemmilegri synd, karlmaður eða kvinna, þá skulu þau taka skrift, og
með upphöfðum höndum leysast fyrir kirkjudyrum nakin, konur að
belti, karlmenn að linda eður í skyrtum, eftir prestsins dispenseran.“
Ég bendi á að orðið skemmilegri er ekki misritun.
Ragnheiður lofaði: „Að hún ástundi kristilega iðni, þrifnað,
verkshátt og kunnáttu, eftir því sem henni verður tilsagt og fyrirsett,
og láti sér þar i fram fara með al vöru og guðsótta (en varist slímur V
Brynjólfur Sveinsson á þúsundkrónu-
seðlinum.
Hallgrímur Pétursson. Steindur gluggi í
Akureyrarkirkju. Mynd Bernhild Vogel.
Þóra Einarsdóttir í hlutverki Ragnheiðar Brynjólfs-
dóttur í óperu Gunnars Þórðarsonar.
Mynd: Grímur Bjarnason.