Bæjarins besta - 13.09.2007, Blaðsíða 8

FIMMTUDAGUR 13. SEPTEMBER 20078
„Bjartasta sýnin er sú að við myndum fá 25% af þeim
ferðamönnum sem koma til Vestfjarða yfir sumarið,
þá erum við að tala um að ca. 200 manns myndu
heimsækja setrið á dag að meðaltali. Það þyrfti því 2-3
starfsmenn í full starf yfir sumartímann.“
Stofnar fyrsta refasetrið á
– Fyrstu kynni þín af refum
voru þegar þú starfaðir við
rannsóknir á refum á Horn-
ströndum, segðu mér aðeins
frá því.
„Ég hef unnið sumarvinnu
við rannsóknir á refum á Horn-
ströndum. Fyrst árið 1998 þar
sem við vorum allt sumarið í
Hlöðuvík, en fórum líka til
Hælavíkur og Kjaransvíkur.
Og árið 1999 fórum við að
öllum þekktum grenjum og
kortlögðum þau um leið og
við athuguðum með ábúð.
Þessi tvö sumur vann ég fyrir
Náttúrustofu Vestfjarða. Síð-
an hef ég farið í styttri verk-
efni, til að mynda vann ég
fyrir fjölþjóðlegan hóp sem
hefur verið við rannsóknir í
Hornvík síðustu sumur en
einnig á eigin vegum. Mest
hef ég þó unnið við þetta fyrir
Náttúrustofu Vestfjarða í Bol-
ungarvík.“
– Hvaðan kemur þessi mikli
áhugi á refum?
„Ég hafði svo sem ekkert
spáð mikið í refi þegar mér
bauðst þessi vinna 1998. Ég
hafði aldrei komið á Horn-
strandir og aldrei séð ref nema
í búri í Húsdýragarðinum og
á myndum. Áhuginn kviknaði
þegar ég byrjaði að vinna í
Hlöðuvík. Bæði er svæðið á
Hornströndum svo æðislegt
og svo er þetta dýr svo merki-
legt og eftir því sem ég kynnt-
ist refunum betur því meira
heillaðist ég af þeim. Tófan
hefur fylgt okkur alla tíð og
það hefur verið spenna milli
mannsins og dýrsins alveg frá
upphafi. Sú staðreynd vekur
áhuga minn að menn og tófur
hafa eldað saman grátt silfur í
gegnum aldirnar en samt virð-
ist alltaf hafa verið borin
ákveðin virðing fyrir henni.
Eftir að hafa verið erlendis
hef ég komist að raun um
hversu fágæt skepna hún er.
Tófan er í útrýmingarhættu í
Skandinavíu og hefur verið
vernduð í um 70 ár í Noregi
og Svíþjóð án þess að stofninn
hafi náð sér á strik. Íslendingar
eiga enn sterkan stofn og eng-
ar ákvarðanir verið teknar til
þess að friða hann, enda hefur
ekki verið þörf á því.
Lífshættir íslensku tófunnar
eru að mörgu leiti ólíkir þeirrar
skandinavísku. Íslenski mel-
rakkinn lifir við aðstæður sem
líkjast meira því sem ég sá
þegar ég var að vinna á Sval-
barða í sumar. Á Íslandi lifir
heimsskautatófan fyrst og
fremst á fugli en í Skandinavíu
er hún læmingjaæta. Ólíkt
framboð fæðu kallar á aðra
lífshætti og líffræði, til dæmis
er munur á frjósemi þessara
stofna.“
– Nú hefur um tíma verið í
umræðunni að tófan gangi of
mikið á fuglinn, hvað finnst
þér um það?
„Við höfum svo sem ekki
fengið neinn mælikvarða á
það. Þessi dýr hafa búið saman
frá því löngu áður en maður-
inn kom til sögunnar. Í gegn-
um tíðina hefur bæði verið
mikið af fugli og tófu. Ef menn
eru að hugsa um bjargfuglinn
þá verpir hann á örmjóum syll-
um, væntanlega til að forðast
afræningja. Maðurinn hefur
líka nytjað bjargfuglinn í
gegnum aldirnar svo líklega
er minna gengið á bjargfugla-
stofna núna en oft áður. Ég er
ekki viss um að tófan geti á
nokkrum árum haft afdrifa-
ríkari áhrif á fuglalífið en hún
hefur haft áður, þar sem þessi
dýr hafa lifað saman svo lengi.
En helsta fæðan er náttúrulega
fugl þótt refir séu reyndar al-
ætur, nokkuð sem gerir þeim
kleift að lifa af hér í þessu
harðbýla landi. Fuglinn er árs-
tíðabundin fæða og bjargfugl-
inn kemur bara í land yfir
varptímann. Tófan hefur þó
ýmis ráð til þess að verða sér
úti um æti yfir vetrartímann,
þá helst hræ eða eitthvað sem
rekur á fjörur hennar og svo
er hún liðtæk í berjamó.“
–Hvað varð til þess að þú
ákvaðst að verða líffræðingur?
„Ég ætlaði nú upprunalega
að verða dýralæknir“, segir
Ester og hlær. „En ég var sein
að ákveða mig og ákvað að
fara í líffræðina til að eiga auð-
veldara með að komast í dýra-
læknanámið. Svo bauðst mér
starfið á Hornströndum eftir
tveggja ára nám í líffræði og
eftir það vissi ég hvað ég vildi
verða.“
Einstakt refasetur
með mikla möguleika
– Nú er ætlunin að setja á
stofn refasetur í Súðavík,
segðu mér aðeins frá því.
„Hugmyndin er komin frá
leiðbeinanda mínum, Páli
Hersteinssyni, sem hefur verið
að vinna með íslenska mel-
rakkann frá því á áttunda ára-
tugnum. Ég fékk sem sagt
hugmyndina að láni frá hon-
um og hef gengið með hana í
maganum í tvö ár. Ég var
flutningsmaður tillögunnar á
ferðamálaráðstefnu sem hald-
in var í Hömrum á Ísafirði
fyrir tveimur árum. Hug-
myndin vakti athygli og áhuga
og þar með fór boltinn að rúlla.
Átthagafélagið í Súðavík
hafði samband við okkur og
bauð okkur að setja upp setrið
í Eyrardalsbænum í Álftafirði
sem verið er að gera upp. Við
nánari athugun kom í ljós að
húsið er mjög hentugt fyrir
melrakkasetrið. Staðsetningin
er alveg frábær og býður upp
á mikla möguleika samfara
því að setrið vex og dafnar.
Ekki spillir fyrir að maður sér
yfir Djúpið á Snæfjallaströnd-
ina og veit af Hornströndum
þar fyrir handan. Svo er fjalls-
hlíðin og fallegir dalir bakvið
húsið, sem býður upp á smá
nábýli við refinn.
Það er mikill hugur í mönn-
um í Súðavík að koma þessu
upp og við ákváðum því að
slá til og stofna fyrirtæki utan
um starfsemina núna strax í
september. Fyrirtækið verður
einkahlutafélag og gefst mönn-
til staðar þegar landnáms-
mennirnir komu til Íslands og
kölluðu þeir hann melrakka.
Hagamúsin kom líklega með
fyrstu mönnunum hingað og
hefur hún fylgt okkur alla tíð
síðan, svo að hún er þó nýrri á
Íslandi en refurinn.“
– Eyrardalsbærinn hefur
líka merka sögu ekki satt?
„Jú, en ég verð að viður-
kenna að ég þekki þá sögu
ekki eins vel og ég vildi. Ég
veit þó að Eyrardalurinn og
bæjarstæðið þar hafa mjög
merka sögu. Þar bjó til dæmis
Jón Indíafari fyrir mörg hundr-
uð árum. Eyrardalsbærinn
sem verið er að endurbyggja
nú var byggður fyrir aldamót-
in 1900. Það er á skrá hjá
húsafriðunarnefnd og er gert
upp samkvæmt þeirra reglum
og kröfum. Húsið sjálft var
byggt af ríkum manni og var
mjög flott hús á sínum tíma.
Það var ríkulega búið hús-
gögnum og þar var einnig
ofnakerfi með hita í hverju
herbergi svo það var mjög
stæðilegt hús. Í gegnum tíðina
var þar rekið bakarí og verslun
sem reyndar var í útbyggingu
við hlið hússins.
Eyrardalsbærinn er á milli
nýju og gömlu byggðarinnar
og stendur á svokallaðri torfu
sem er hár kantur og því
stendur húsið vel á vígi gagn-
vart snjóflóðum. Vegna þess
hvað húsið stendur hátt er
mjög gott útsýni af bæjarstæð-
inu yfir fjörðinn. Við höfum
áhuga á því að kaffihús verði
rekið í húsinu samhliða refa-
setrinu. Í teikningum er gert
ráð fyrir sólpalli sem hugsan-
lega yrði yfirbyggður fyrir
gesti kaffihússins en þaðan er
útsýni upp til fjalla og út allan
fjörðinn.“
– Er markaðshópurinn er-
lendir ferðamenn eða íslensk-
ir?
„Við vonumst nú til að setr-
ið nái athygli allra. Erlendir
ferðamenn eru kannski betur
að sér varðandi hvað tófan er
fágæt en Íslendingar hafa
líklega meiri áhuga á sögunni.
Ég hef í það minnsta orðið
vör við það útlendingar hafi
sýnt mikinn áhuga á íslensku
tófunni. Við reyndum í sam-
starfi við Vesturferðir að
bjóða upp á refaskoðunarferð-
ir á Hornströndum en vegna
tímaskorts datt það upp fyrir.
Ég held samt að það sé góð
hugmynd því það að sjá refi
úti í náttúrunni er oft hápunkt-
Ester Rut Unnsteinsdóttir er líffræðingur að mennt en hún hefur unnið
nokkur sumur við refarannsóknir á Hornströndum, bæði fyrir Náttúrustofu
Vestfjarða í Bolungarvík og einnig erlenda aðila. Ester þekkir því kannski
tófuna betur en margur annar og það kemur sér vel í næsta verkefni hennar
þar sem hún vinnur nú að uppsetningu hins fyrsta refaseturs á Íslandi. Ester
er í doktorsnámi í dýravistfræði hjá Háskóla Íslands og er nýkomin frá
Tromsø í Noregi þar sem hún var skiptinemi við háskólann þar. Hún stefnir
á að ljúka doktorsritgerðinni sinni næsta sumar og mun þá útskrifast í kjöl-
farið. Blaðamaður Bæjarins besta hitti Ester yfir kaffibolla og spurði hana
spjörunum úr um hið fyrirhugaða melrakkasetur og tófuna sem er merkisdýr
en talið er að refir hafi búið á Íslandi frá lokum ísaldar, eða í 10.000 ár.
um kostur á að gerast hluthaf-
ar, þannig viljum við fá sem
flesta með okkur í verkefnið.
Í setrinu verður hefðbundin
sýning á tófunni og öllu sem
henni tengist, t.d. saga veið-
anna, refaræktin, villta tófan,
líffræðin og samanburður við
tófuna erlendis. Þarna mun
fara fram fræðsla ásamt lifandi
sýningu með aðstoð nýjustu
tækni. Einnig erum við að
byggja upp vefsíðu sem verð-
ur opnuð á undan setrinu
sjálfu, þar sem húsið verður
ekki tilbúið strax.
Auk fræðslu höfum við
áhuga á samstarfi við Háskóla
Íslands, náttúrustofur og er-
lenda aðila við að koma að
rannsóknum á tófunni. Mel-
rakkasetrið mun bjóða upp á
svo marga möguleika sem
gerir þetta enn meira spenn-
andi. Það eru stórar hugmynd-
ir í gangi og vonandi að maður
geti komið þeim í framkvæmd
sem fyrst.“
– Er mikil eftirvænting í
Súðavík fyrir setrinu?
„Já það ríkir eftirvænting
meðal heimamanna, ekki síst
því þar er verið að byggja upp
ferðaþjónustu og hver sú af-
þreying sem býðst er af hinu
góða því það eykur aðdráttar-
aflið á staðnum.
Refasetrið er einstakt því
að það ekki til slíkt setur um
íslensku tófuna og eftir því
sem ég best veit er ekkert slíkt
erlendis heldur en það er sama
tegund sem lifir á norður
heimskautasvæðunum. Er-
lendir aðilar sem ég hef talað
við hafa því sýnt þessu verk-
efni mikinn áhuga. Á setrinu
verða sýndir ýmsir gripir sem
tengjast melrakkanum á ein-
hvern hátt. Ég hef fengið upp-
lýsingar um muni frá grenja-
skyttum eins og byssur og
gildrur auk þess sem mikið er
til af myndum. Þessu þarf öllu
að safna saman og finna hvern-
ig best væri að sýna þetta.“
Fyrsta land-
spendýr Íslands
„Melrakkasetrið býður upp
á samstarfsmöguleika við
grunnskóla og framhaldsskóla
en það er ekki til mikið kenn-
sluefni um vistfræði almennt.
Refurinn er líka fyrsta land-
spendýrið því hann dagar uppi
á Íslandi eftir ísöld. Því hefur
verið talað um að refurinn sé
hið eina alíslenska landdýr.
Hann var eina dýrið sem var
ur ferðarinnar hjá bæði erlend-
um og innlendum ferðamönn-
um. Við munum því halda
áfram að þróa slíkar ferðir og
í framtíðinni bjóða leiðsögn í
samstarfi við ferðaskrifstofur.
En það geta ekki allir farið í
svona ferðir, hinsvegar geta
allir komið á refasetrið.“
Mesti þéttleiki
íslenska stofnsins
á Vestfjörðum
– Er refastofninn á Vest-
fjörðum mjög stór miðað við
annars staðar á landinu?
„Þetta er sami stofninn alls
staðar á landinu en mesti þétt-
leikinn er á Vestfjörðum og
þá væntanlega í tengslum við
fuglabjörgin. Einnig er þetta
dýr sem leitar niður að strönd
þar sem vetrarfæðan er að
mestu fengin í fjörunni og
mesta strandlengja landsins er
náttúrulega á Vestfjörðum ef
maður mælir það í metratali.
Mesta fæðu fyrir tófuna miðað
við flatarmál er því líklega að
finna fyrir vestan.
Það er líka merkilegt að al-
gengast sé að tófurnar á Vest-
fjörðum séu af mórauða af-
brigðinu sem er annað tveggja
litarafbrigða refsins en hitt er
hvítt. Einhvers staðar las ég
það að milli 80-90% heim-
skautarefa í heiminum séu af
hvíta afbrigðinu. Fræðimönn-
um sem ég kynntist úti í Nor-
egi, sem bæði voru heima-
menn og frá Kanada, þótti það
mjög merkilegt að sjá svona
mikið af myndum af mórauðu
tófunni þar sem þeir höfðu
mest séð af hvítum. Um landið
í heild er mesta hlutfallið af
mórauðum tófum á Vestfjörð-
um en meira af hvítum á há-
lendinu og á austanverðu land-
inu. Um sama dýrið er þó að
ræða og geta mórauðir refir
alveg getið af sér hvít afkvæmi
því hvíti liturinn er víkjandi
en mórauði ríkjandi.
Það að mest sé af mórauð-
um tófum á Íslandi gerir ís-
lenska refinn enn fágætari. Ís-
lendingar taka þó, að ég held,
tófuna sem sjálfsagðan hlut
þar sem þær hafa alltaf verið
hér og þykja ekkert merkileg-
ar. En þetta er mjög merkilegt
dýr á heimsvísu. Þó að hún sé
ekki í útrýmingarhættu þá er
þetta fágætt dýr og erfitt að
nálgast það á öðrum svæðum,
eins og þeim heimskauta-
svæðum þar sem tófan heldur