Listin að lifa - 01.12.1998, Síða 42

Streita og streitudemparar
í hjarta
Hvað er streita? Streita er skil-
greind sem líkamsástand sem
skapast af andlegu og líkamlegu
álagi. Við álag tekur varnarbún-
aður líkamans til starfa, fram-
leiðsla nýrnahettuhormóna, eink-
um adrenalíns, eykst til muna og
býr líkamann til átaka.
í þessari grein verður fjallað um
streitu af sjónarhóli lífefnafræðinnar
og fjallað um rannsóknir á aðlögun að
streitu. Streita er talin eiga þátt í
myndun hjarta- og æðasjúkdóma en
ekki eru menn á einu máli um það
hvernig það gerist. Rannsóknir benda
til þess að bæði langvarandi streita
og/eða fæðufita geti breytt efnasam-
setningu frumuhimnu í hjartavöðva-
og æðaþelsfrumum og haft áhrif á við-
brögð hjartans við langvarandi álagi
eða streitu. Aðlögun að langvarandi
streitu veldur marktækum breytingum
á frumuhimnum í hjartavöðvafrumum
og virðast þessar breytingar vera liður
í stjórnun á streituviðbrögðum, m.a.
leið til að dempa og draga úr við-
brögðum hjartans við mikilli streitu.
RANNSÓKNIR Á MANNA-
HJÖRTUM
Rannsóknir okkar beindust að frumu-
himnum í hjartavöðvanum en frumu-
himnur umlykja hjartavöðvafrumuna.
Frumuhimnan er byggð úr tvöföldu
lagi fituefna sem mynda einangrunar-
lag. I þessari fituhimnu eru fjölmörg
prótein sem ýmist eru fest við himn-
una eða liggja í gegnum hana og
mynda göng sem efni eru flutt um,
ýmist inn eða út úr frumunni. Sum
þessara próteina mynda einnig boð-
kerfi sem flytja boð að utan og inn í
frumuna og geta þessi boð kallað á
hraðari hjartslátt og aukin afköst hjart-
ans við aukna áreynslu. Fituefnin sem
mynda einangrunarlag himnunnar eru
byggð úr mismunandi fitusýrum en
þær geta hins vegar haft mikil áhrif á
Sigmundur Guðbjarnason prófessor
Raunvísindastofnun Háskólans
eiginleika og starfsemi þeirra próteina
sem eru í frumuhimnunni, og þar með
á efnaflutninga og boðflutninga, sem
stjórna starfsemi hjartans. Fitusýrur
þessar skiptast einkum í þrjá flokka,
mettaðar fitusýrur (sams konar og við
fáum í tólg og smjöri), omega-6 fitu-
sýrur (sem við fáum einkuin úr jurta-
olíum) og omega-3 fitusýrum (sem
við fáum aðallega úr fiski og lýsi). í
himnunum þurfa þessar mismunandi
fitusýrur að vera til staðar í ákveðnum
hlutföllum.
Rannsóknirnar sýndu að þessi fitu-
sýrusamsetning í frumuhimnunum
breytist með aldrinum og getur hún
einnig breyst með mataræðinu, þ.e.
eftir því hvers konar feitmeti við fáurn
í fæðunni. Rannsóknimar sýndu enn-
fremur að streita veldur breytingum á
fitusýrusamsetningu frumuhimnunnar
í hjartanu og eru þessar breytingar
þáttur í að stilla boðkerfin á hjartanu
og dempa viðbrögð við langvarandi
streitu.
SKYNDILEGUR HJARTADAUÐI
Rannsökuð voru sýni úr hjörtum
manna sem látist höfðu skyndilega af
slysförum eða dáið skyndilega og
óvænt, venjulega úr kransæðasjúk-
dómum. Skyndilegur hjartadauði í
mönnum er oft samfara breytingum á
hlutföllum omega-6 og omega-3 fitu-
sýra í frumuhimnum í hjarta og er þá
magn omega-6 fitusýra mun meira en
magn omega-3 fitusýra í frumuhimnu.
Ojafnvægi eða röskun á þessum efna-
hlutföllum getur haft áhrif á boðkerfi í
hjartanu og jafnframt aukið fram-
leiðslu efna úr omega-6 fitusýrum
sem örva samdrátt í kransæðum
(spasma), myndun blóðtappa og valda
skertu blóðstreymi í hjartanu.
STREITA BREYTIR FITUEFNA-
SAMSETNINGU í FRUMU-
HIMNUM
Ákveðið var að prófa þá tilgátu að
fitusýrusamsetning frumuhimnu væri
hluti af stjórntækjum frumunnar.
Frumuhimnunni væri ef til vill breytt
til þess að stjóma eiginleikum prót-
eina í himnunni og þar með aðlögun
að langvarandi streitu. Rannsóknir
voru gerðar á tilraunadýrum og var
kannað hvernig streita, mataræði eða
hækkandi aldur hefði áhrif á þessar
mismunandi fitusýrur í hjartavöðvan-
um.
Við hófum rannsóknir á áhrifum
streitu á hjartavöðvann með því að
kanna áhrif adrenalíns á fituefnahlut-
föll í fumuhimnum hjartans í tilrauna-
dýrum (rottum). Adrenalín er boðefni
sem berst til hjartans með blóðinu og
flytur þau boð að hjartað þurfi að
vinna meira, slá hraðar og kröftugar
og dæla meira blóði því áreynsla eða
átök séu framundan eða þegar hafin.
Adrenalín ber boðin að sérstökum
hormónaviðtökum í frumuyfirborðinu
sem bera síðan boðin í gegnum
frumuhimnuna inn í frumuna þar sem
önnur kerfi taka við og stjórna við-
brögðum við þessum boðum eða á-
reiti. Þegar tilraunadýrunum var gefið
adrenalín daglega í eina til tvær vikur
þá er aðlögunin m.a. fólgin í því að
breyta fituefnahlutföllunum í frumu-
himnunni og koma þar við sögu eink-
um fjölómettaðar fitusýrur, bæði
omega-6 og omega-3 fitusýrur. Sams
konar breytingar fundust einnig hjá
nýfæddum ungum á fyrstu viku æv-
innar þegar adrenalínmagn í blóði er
mikið. Þá hefur einnig komið í ljós að
hliðstæðar breytingar urðu í hjörtum
dýra sem sett voru í megrun og látin
léttast um 8% á fyrstu viku megrunar
með því að draga úr fóðurgjöf. Slík
42