Franskir dagar - 01.07.2012, Side 31

FrANSKIR DAGAR - LeS JOURS FRANf AIS
NORÐMENN HORFA
TIL ÍSLANDS
Þegar einkaleyfi Foyn til hvalveiða var að renna
út í Finnmörku hóf hann og fleiri norskir hval-
veiðimenn að skima eftir nýju veiðisvæði og
staðnæmdust þeir þá við Island. Árið 1883 reis
fýrsta norska hvalstöðin á Islandi á Langeyri í
Alftafirði við ísafjarðardjúp og var Foyn hluthafi
í félaginu sem hóf þar starfsemi. Að auki reisti
Foyn hvalstöð á Norðfirði á eigin vegum þetta
sama ár en hún var aldrei starfrækt heldur tekin
niður og flutt til Finnmerkur og endurreist þar.
Með tilkomu þessara stöðva hófst norska hval-
veiðitímabilið á Islandi en það stóð til ársins 1915
þegar bann við hvalveiðum við landið tók gildi.
Norska tímabilið er í reynd blómaskeið hvalveiða
við Island og voru þá starfræktar hvalstöðvar
á Vestfjörðum og Austfjörðum. I allt veiddust
liðlega 10.000 hvalir frá Vestfjarðastöðvunum á
tímabilinu og um 7.000 frá Austfjarðastöðvunum.
Oll voru hvalveiðifélögin, sem reistu og ráku
stöðvar á tímabilinu, norsk að tveimur undan-
skildum; eitt var danskt-íslenskt og annað þýskt
en það var einmitt þýska félagið sem reisti stöðina
á Fögrueyri. A öllum stöðvunum störfuðu Norð-
menn að meirihluta, einnig á þeim sem voru í
eigu félaga af öðru þjóðerni.
Þegar stöðvarnar á norska tímabilinu voru flestar
á Vestfjörðum voru þær hvorki fleiri né færri en
8 talsins. Flestar urðu stöðvarnar hins vegar 5
á Austfjörðum; tvær voru í Mjóafirði en hinar
þrjár í Hellisfirði, á Svínaskálastekk fýrir utan
Eskifjörð og á Fögrueyri.
ÞJÓÐVERJAR VILJA HEFJA
HVALVEIÐAR Á NÝ
A fýrri öldum höfðu Þjóðverjar lagt stund á hval-
veiðar í nokkrum mæli en þær höfðu siðan lagst
af. Undir lok nítjándu aldar vaknaði hins vegar
áhugi í Þýskalandi á að hefja hvalveiðar á ný.
Reyndar stofnuðu Þjóðverjar hvalveiðifýrirtæki
árið 1892 en starfsemi þess var tilraunakennd
og leið það fljótlega undir lok.
Undir lok nítjándu aldar gegndi fýrirtækið DSV
því hlutverki að fýlgjast með hvalveiðum í Norð-
urhöfum og hlaut til þess styrk þýska ríkisins.
DSV gerði út leiðangra í Norðurhöf á árunum
1898 og 1899 og var tilgangurinn fýrst og fremst
að kanna möguleika til hval- og fiskveiða við
Bjarnarey. A árinu 1899 sendi fýrirtækið togara
norður í höf og hafði hann verið útbúinn til hval-
veiða. I áhöfn togarans voru fjórir Norðmenn sem
höfðu reynslu af hvalveiðum og stýrðu þeir veið-
unum. AHs voru veiddir sjö hvafir í leiðangrinum
og voru þeir skornir í Bjarnarey. Hluti af spiki
hvalanna var síðan sent til fiskimjölsverksmiðju
í Pillau í Austur-Prússlandi þar sem ýmsar til-
raunir voru gerðar við vinnslu lýsis úr því. Til-
raununum í Pillau stjórnaði ungur efnafræðingur,
Carl Paul að nafni.
Carl Paul fékk mikinn áhuga á að betrumbæta
framleiðsluaðferðir í hvalaiðnaði og ýmsir öflugir
forsvarsmenn fýrirtækja í Norður-Þýskalandi
virtust tilbúnir að taka þátt í stofnun nýs þýsks
hvalveiðifélags. I þeim tilgangi að undirbúa þátt-
W j Efiufraðingurinn Dr. Carl
^ Y1 ^‘u^ var widistjóri hval-
L * stöðvarimiar á Fáskrtiðs-
' firdi d árunum 1903 og
m \ 1904.
töku væntanlegs félags í hvalveiðum var Carl Paul
sendur í kynnisferðir til Islands á árunum 1900
og 1901.1 ferðunum dvaldi Paul meðal annars hjá
vini sínum Marcus C. Bull en Bull var veiðistjóri
hvalstöðvarinnar á Hesteyri í Jökulfjörðum og
síðar í Hellisfirði. Bull og Paul voru góðvinir og
höfðu kynnst í Noregi á meðan Paul bjó þar og
stýrði starfsemi límverksmiðju. Paul virðist hafa
kunnað vel við sig í Noregi og kvæntist norskri
stúlku árið 1897.
Árið 1902 lauk Carl Paul doktorsprófi í efnafræði
frá háskólanum í Königsberg og að því loknu var
hann yfirleitt nefndur Dr. Paul. Sama ár og Paul
lauk doktorsprófmu hélt hann til íslands í þriðja
sinn í þeim tilgangi að finna heppilegan stað
fýrir hvalstöð hins væntanlega þýska hvalveiði-
félags. Dr. Paul beindi sjónum fýrst og fremst að
Austfjörðum og hinn 12. ágúst undirritaði hann
samning sem kvað á um að hann tæki Fögrueyri
í Fáskrúðsfirði á leigu. Leigusalar voru eigendur
jarðarinnar Víkurgerðis, en þeir Stefán Sveins-
son og Jón Björnsson undirrituðu samninginn
fyrir þeirra hönd. Ársleigan fyrir Fögrueyrina
var 300 krónur.
HVALVEIÐIFÉLAG STOFNAÐ
OG HVALSTÖÐ REIST
Hinn 13. desember 1902 var stofnað í Hamborg
þýska hvalveiðifélagið Die Germania Walfang-
und Fischindustrie AG (GWFI). Tilgangur
félagsins var að reisa og reka hvalstöð á Fögru-
eyri og hefja hvalveiðar þaðan næsta ár. Að auki
varð áðurnefnd fiskimjölsverksmiðja í Pillau eign
félagsins. Stærstu hluthafarnir í félaginu komu
frá Hamborg, Kíl og Königsberg en stærsti hlut-
hafinn var skipaútgerðin Knöhr & Burchard. I
kjölfar stofnunar félagsins var ákveðið að stofna
dótturfélag í Kaupmannahöfn sem bar heitið
Island Hvalindustri A/S og var það liður í að
uppfylla þær kröfur sem dönsk stjórnvöld gerðu
til atvinnurekstrar erlendra manna á Islandi. Þetta
danska félagyfirtók síðan samninginn sem gerður
hafði verið um leigu á Fögrueyri undir hvalstöð.
I aprílmánuði 1903 færðist fjöryfir Fögrueyrina.
Þá kom þangað gufuskip með efni í hús, tækja-
búnað og starfsmenn hins nýja fyrirtækis sem
nánast allir voru norskir. Með í för var einnig Dr.
Paul sem ráðinn hafði verið til að gegna starfi
veiðistjóra. Húsin risu á Fögrueyrinni hvert af
öðru: Ketilhús (fírhús), spikbræðsla, kjötsuðuhús,
gúanóverksmiðja, pressuketilhús, tveir íbúða-
braggar, verkstæðishús og smiðja ásamt fleiri
byggingum. Einnig var byggð myndarleg bryggja
og rúmgott flensiplan þar sem hvalurinn skyldi
skorinn. Það hús sem hvað mesta athygli vakti
fyrir utan verksmiðjuhúsin sjálf var íbúðarhús
veiðistjórans og fjölskyldu hans sem ávallt var
nefnt Villan. Þótti tækjabúnaður hvalstöðvar-
innar að ýmsu leyti nýstárlegur enda hafði Dr.
Paul þróað ýmsar nýjungar á því sviði. Þá voru
verksmiðjuhúsin járnklædd stálgrindarhús og
skáru sig frá timburhúsunum á norsku hval-
stöðvunum.
31 •
íbúðarhús veiðistjóra hvalstöðvarinnarpótti afar gleesilegt og var nefnt Villan.