Ægir - 01.01.2008, Qupperneq 10

10
Gunnar Karlsson, sagnfræð-
ingur, kemst að þeirri nið-
urstöðu í athyglisverðri sam-
antekt, sem hann nefnir „Afli
og sjósókn Íslendinga frá 17.
öld til 20. aldar“ og er komin
út í fjölriti nr. 35 hjá Hafrann-
sóknastofnun að fram til 1800
hafi hvert mannsbarn á Íslandi
lagt sér um 300 kíló af fiski
til munns á ári. Á 19. öldinni
hafi neyslan dregist saman og
verið komin niður í 200 kg
aldamótaárið 1900, sem má
fyrst og fremst rekja til inn-
flutnings á matvælum
Gunnar segir í samantekt
sinni að eitthvað af fiskinum
sem landsmenn drógu upp úr
sjó hafi farið forgörðum. „Eitt-
hvað af fiski hefur óhjá-
kvæmilega úldnað vegna
óvæntra hlýinda eða hirðu-
leysis. Skreið og jafnvel salt-
fiskur hefur einstöku sinnum
fokið á sjó út. Fuglar hafa
rænt einhverju örlitlu, flugu-
maðkar líklega spillt sumu.
En á móti þessu koma þeir
hlutar fisksins sem eru sjaldan
eða aldrei taldir með í staðtöl-
um. Hrogn hafa verið nýtt til
matar, auk þess sem þau voru
stundum flutt út. Lifur sem
var ekki brædd í lýsi til út-
flutnings hefur verið étin.
Kútmagar (magar fisksins)
voru troðnir upp með lifur,
stundum blandaðri rúgmjöli,
eða þeir voru verkaðir í sýru,
sundmagar líka. Úr hrognum
voru soðnar kökur. Þorskalýsi
var notað með tólg í bræðing.
Þorskhausar töldust umræðu-
verður hluti fiskmetis, að
minnsta kosti af þorski. Svo
vel vill til að til er niðurstaða
könnunar á því hve mikill
matur er í þorskhausum.
Tryggvi Gunnarsson banka-
stjóri var mikið á móti því að
fólk eyddi tíma sínum í að
flytja herta þorskhausa upp í
sveitir og rífa þá sér til matar.
Því fékk hann vanan mann til
að rífa stórt hundrað þorsk-
hausa og vega afraksturinn,
og reyndist hann vera rúm 16
pund eftir hálfs annars dags
vinnu. Þetta fannst Tryggva
rýr afrakstur,“ segir Gunnar
Karlsson.
Síld og loðna
Gunnar sagði að síld hafi
merkilega lítið komið við
sögu fyrr en á síðari hluta 19.
aldar. Orðið síld sé ekki einu
sinni í atriðisorðaskrá Ís-
lenskra þjóðhátta Jónasar Jón-
assonar. Í hagskýrslum 1849
er fyrst sagt frá saltsíldarút-
flutningi, en árið 1868 hófu
Norðmenn síldveiðar hér við
land og stunduðu þær af
krafti í nokkra áratugi. Íslend-
ingar tóku síðan við og upp-
lifðu síldarævintýri, sem
kunnugt er.
„Af loðnuveiðum fer litlum
sögum á Íslandi fyrr en á síð-
ari hluta 20. aldar,“ segir
Gunnar. „Í ferðabók sinni
segir Eggert Ólafsson að hún
sé hvergi étin nema í Eyjafirði
en þar hafi menn mikil not af
henni. Hún gangi þar upp í
landsteina á vorin og liggi á
þurru um fjöru. Menn salti
hana í ílát og éti smám sam-
an. Líklega hefur þessi afla-
hrota ekki orðið langvarandi;
S A G A N
Athyglisverð samantekt Gunnars Karlssonar, sagnfræðings:
Í þá daga borðaði landinn fisk!
Fiskvinnsla hér á landi – líklega rétt um aldamótin 1900. Mynd: Úr bókinni Ævisaga þorsksins.
Áætluð hlutdeild sjávarútvegs í framfærslu Íslendinga 1800-1900.