Morgunblaðið - 27.01.2015, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. JANÚAR 2015
Listaverk Þó að rigningin sé ekki í miklu uppáhaldi hjá Frónbúum þessi dægrin á hún það til að búa til fögur listaverk þar sem hún streymir niður bílrúður og svo var einmitt í þessu tilviki.
Kristinn
London | Ef einhver
tala segir til um örlög
efnahags heimsins er
það verðið á olíufatinu.
Í hvert skipti sem
kreppa hefur skollið á
síðan 1970 hefur verð á
olíu að minnsta kosti
tvöfaldast í aðdragand-
anum. Og í hvert skipti
sem olíuverð hefur fall-
ið um helming og hald-
ist niðri í hálft ár eða
svo hefur verulegur efnahagsvöxtur
á heimsvísu fylgt í kjölfarið.
Eftir að hafa fallið úr 100 Banda-
ríkjadollurum í 50 dollara er olíu-
verð einmitt á þessum mikilvægu
mörkum um þessar mundir. Eigum
við þá að búast við að 50% verði nú
gólfið eða þakið í viðskiptum með ol-
íu? Flestir greinendur líta svo á að
50 dollarar séu gólfið, verðið fari
ekki neðar, eða jafnvel stökkpallur
vegna þess að stöðutaka í fram-
virkum viðskiptum bendir til að bú-
ist sé við að verð muni hækka aftur í
70 til 80 dollara tiltölulega bráðlega.
Hagfræðin og sagan benda hins veg-
ar til þess að líta eigi á verðið nú sem
þak og búast megi við að það verði á
róli fyrir neðan það, allt niður í 20
dollara fatið.
Einokun og samkeppni
Til að átta okkur á ástæðunni
skulum við byrja á að skoða þá hug-
myndafræðilegu kaldhæðni, sem er
kjarni orkuhagfræði samtímans.
Olíumarkaðurinn hefur alltaf ein-
kennst af togstreitu á milli einok-
unar og samkeppni. Flestir vestræn-
ir álitsgjafar neita hins
vegar að horfast í augu
við að Sádi-Arabía er
nú málsvari samkeppni
á meðan frelsiselskandi
olíumenn í Texas biðja
þess að OPEC beiti
einokunarvaldi sínu að
nýju.
Lítum nú á söguna
og þá sérstaklega sögu
þess hvernig olíuverð
hefur verið vísitölu-
tengt við verðbólgu allt
frá 1974 þegar OPEC
fyrst kom fram. Sú
saga dregur fram tvo afmarkaða
þætti, sem ráðið hafa verðinu. Frá
1974 til 1985 var verðið í Bandaríkj-
unum, sem notað er til viðmiðunar,
50 til 120 dollarar á núverandi verð-
lagi. Frá 1986 til 2004 var það á
bilinu 30 til 50 dollarar (burtséð frá
tveimur undantekningum þegar ráð-
ist var inn í Kúveit 1990 og gengis-
fellingarinnar í Rússlandi 1998). Frá
2005 til 2014 var olíuverðið aftur á
bilinu 50 til 120 dollarar líkt og 1974
til 1985 að undanskildum tveimur
toppum meðan á fjármálakreppunni
2008 til 2009 stóð.
Með öðrum orðum hefur verðlagið
verið svipað því sem var á fyrstu tíu
árum OPEC, en 19 ára tímabilið frá
1986 til 2004 var gjörólíkt. Það virð-
ist sennilegt að skýra megi muninn á
þessum tveimur tímabilum með því
að OPEC missti vald sitt 1985 vegna
olíu í Norðursjó og við Alaska, sem
varð til þess að verðlagning fór úr
því að helgast af einokun og fór að
stjórnast af samkeppni. Þessu skeiði
lauk 2005 þegar ört vaxandi eftir-
spurn í Kína skapaði tímabundinn
skort á olíu í heiminum og varð til
þess að „verðlagsagi“ OPEC komst
á að nýju.
Breytt staða Sádi-Arabíu
Þessi saga bendir til þess að 50
dollarar gætu verið mörkin á milli
einokunar og samkeppni. Hagfræði
samkeppnismarkaða annars vegar
og einokunarverðlags hins vegar
bendir til þess að 50 dollarar verði
þak, en ekki gólf.
Þar sem samkeppni ríkir á mark-
aði ætti verð að endurspegla jaðar-
kostnað. Það þýðir að verðið muni
endurspegla þann kostnað, sem skil-
virkur birgir þarf að endurheimta
þegar hann framleiðir síðustu tunn-
una, sem þarf til að uppfylla eftir-
spurn á heimsvísu. Þegar verðlag er
háð einokun getur einokarinn ákveð-
ið verð, sem er mun hærra en jaðar-
kostnaðurinn, og síðan takmarkað
framleiðslu til að tryggja að framboð
fari ekki fram úr eftirspurn (sem
annars myndi gerast vegna óeðlilega
hárrar verðlagningar).
Fram á síðasta sumar réði einok-
un verðlagi olíu vegna þess að Sádi-
Arabía varð „lykilframleiðandi“ og
gat dregið úr framboðinu í hvert
skipti sem það fór fram úr eftir-
spurn. Þetta fyrirkomulag var öðr-
um olíuframleiðendum, sérstaklega í
Bandaríkjunum og Kanada, hins
vegar öflugur hvati til að auka fram-
leiðslu svo um munaði. Þrátt fyrir að
sjá fram á mun hærri fram-
leiðslukostnað gátu framleiðendur
olíu og gass úr leirsteini í Norður-
Ameríku hagnast verulega í skjóli
verðlagstryggingar Sáda.
Sádarnir gátu hins vegar aðeins
haldið uppi háu verði með því að
draga úr eigin framleiðslu til að búa
til pláss fyrir stöðugt vaxandi fram-
leiðslu í Bandaríkjunum. Leiðtogar
Sádi-Arabíu ákváðu greinilega í
fyrrahaust að þeir væru að tapa á
þessari aðferð – og það var rétt hjá
þeim. Hin rökrétta niðurstaða hefði
átt að vera að Bandaríkin yrðu helsti
olíuframleiðandi heims og Sádi-
Arabía myndi hætta að skipta máli
ekki bara sem olíuútflutningsríki
heldur jafnvel einnig sem ríki, sem
Bandaríkjamenn teldu sig skuld-
bundna til að verja.
Vilja þvinga bergbrjótana
Olíuveldin í Mið-Austurlöndum
eru nú staðráðin í að vinna upp
þennan stöðumissi eins og hegðun
þeirra í OPEC upp á síðkastið sýnir.
En eina leiðin fyrir OPEC til að end-
urheimta eða bara halda markaðs-
hlut sínum er að þrýsta verðinu nið-
ur á við þannig að framleiðendur í
Bandaríkjunum verði að draga veru-
lega úr framleiðslu sinni til að jafna
framboð og eftirspurn í heiminum.
Með öðrum orðum þurfa Sádar að
hætta að vera „lykilframleiðandi“ og
neyða þess í stað bergbrjótana (e.
frackers) í Bandaríkjunum í það
hlutverk.
Hver einasta kennslubók í hag-
fræði myndi segja að þetta ætti að
vera niðurstaðan. Dýrt er að fram-
leiða olíu úr leirsteini og því ætti
ekki að borga sig að vinna hana úr
jörðu fyrr en framleiðsla á öllum
hefðbundnum olíusvæðum þar sem
vinnsla er ódýr væri í hámarki. Þess
utan er ódýrt að hætta og hefja
vinnslu úr leirsteini.
Lögmál samkeppnismarkaðar
ættu því að leiða til þess að Sádi-
Arabía og aðrir, sem framleiða með
litlum tilkostnaði, framleiddu ávallt
eins og þeir gætu á meðan bergbrot í
Bandaríkjunum væri háð sveiflum
uppgangs og kreppu sem eru dæmi-
gerðar fyrir hrávörumarkaði og
hætta framleiðslu þegar eftirspurn í
lítil eða nýjar birgðir olíu, sem fram-
leidd er með litlum tilkostnaði, koma
á markað frá Írak, Líbíu, Íran eða
Rússlandi, og ráðast aðeins í fram-
leiðslu þegar uppsveifla er í heim-
inum og eftirspurn eftir olíu í há-
marki.
Samkvæmt þessum samkeppn-
isrökum ætti jaðarkostnaður við að
vinna olíu með bergbroti að verða
þakið fyrir olíuverð í heiminum, en
gólfið ætti að ráðast af kostnaðinum
við að vinna olíu á frekar af-
skekktum hefðbundnum jaðarol-
íusvæðum í ríkjum OPEC og Rúss-
landi. Svo vill til að mat á kostnaði
við vinnslu olíu úr leirsteini er yfir-
leitt í kringum 50 dollara á meðan
vinnsla á hefðbundnum jaðarolíu-
svæðum stendur á sléttu í 20 doll-
urum. Því er verðlagsbilið í hinni
fögru nýju veröld samkeppni í olíu-
viðskiptum gróft á litið á milli 20 og
50 dollara.
Eftir Anatole
Kaletsky »En eina leiðin
fyrir OPEC til að
endurheimta eða bara
halda markaðshlut
sínum er að þrýsta
verðinu niður á við ...
Anatole
Kaletsky
Höfundur er formaður Stofnunar
nýrrar hugsunar í efnahagsmálum
og höfundur bókarinnar Capitalism
4.0, The Birth of a New Economy.
©Project Syndicate 2015.
Nýtt þak á olíuverð