Dagblaðið Vísir - DV - 03.03.2009, Blaðsíða 21

þriðjudagur 3. mars 2009 21Fókus
á þriðjudegi
Endurkoma Slumdog
Eftir að myndin Slumdog Millionaire fékk átta óskarsverð-
laun hefur aðsókn á myndina aukist að nýju. Myndin var í
öðru sæti yfir aðsóknarmestu myndir helgarinnar en hún
var komin niður í það þriðja í síðustu viku. Tæplega 30.000
manns hafa nú séð myndina. Vinsælasta myndin var hins
vegar gamanmyndin Confessions of a Shopaholic.
Á árunum 1945 til 1965 var mikil
gróska í evrópskri og bandarískri leik-
ritun. Mörg af bestu leikritum þeirra
ára hafa öðlast fastan sess á verkefna-
skrám leikhúsa um heim allan. Sum
þeirra rötuðu snemma á svið hérlend-
is og hafa stundum verið tekin upp
aftur, í misjöfnum sviðsetningum.
Der Besuch der alten Dame eft-
ir Svisslendinginn Friedrich Dürr-
enmatt er eitt þeirra verka tímabils-
ins sem hafa lifað. Það var fyrst sýnt
hér árið 1965 í Iðnó undir heitinu
Sú gamla kemur í heimsókn sem er
miklu betra en það óþjála og tilgerð-
arlega heiti sem leikurinn hefur fengið
nú. Hafið þið einhvern tímann heyrt
talað um „milljarðamær“? Ekki leikur
það nú heldur beinlínis á tungu; próf-
ið bara að bera það fram! Gamla heit-
ið var fullgott og engin ástæða til að
kasta því fyrir róða, jafnvel þótt leikur-
inn sé þýddur upp á nýtt.
Leikritið er dæmisaga um upp-
gang fasismans. Illu heilli á hún fullt
erindi við okkur enn í dag. Við vit-
um af hverju Þjóðverjar, ein mennt-
aðasta og dugmesta þjóð heims, féll
fyrir nasismanum. Það var ekki af því
að þeir gleyptu við viðbjóðslegum og
fáránlegum hugmyndagraut hans,
nei, það var af því að Hitler reif þá
upp úr örbirgð og vonleysi kreppunn-
ar. Hann taldi sannarlega kjark í þjóð
sína, ólíkt því sem sumir segja að ís-
lensk stjórnvöld geri við okkur nú. Og
við vitum hvert sá kjarkur leiddi Þjóð-
verja, hvaða verð þeir greiddu fyrir og
að lokum allur heimurinn. Við eig-
um einnig að vita, að sagan getur hve-
nær sem er endurtekið sig, líka hér
hjá okkur, á litla andapollinum sem
reyndist vera öllu gruggugri en við
vildum trúa á meðan við svömluðum
um hann, saklaus og sæl.
Það er gömul saga og ný: Djöfull-
inn er alltaf tilbúinn að kaupa okk-
ur, ef við erum á annað borð til sölu.
Enginn þekkir veikleika okkar betur
en hann, og skæðastur er hann þeg-
ar hann setur upp andlit breyskrar
manneskju sem höfðar til samúðar
okkar og vorkunnsemi. „Heimurinn
gerði mig að hóru, nú geri ég hann að
hóruhúsi,“ segir Clara Zachanassian,
Djöfullinn í leik Dürrenmatts. Hún
er komin aftur til heimabæjar síns eft-
ir langa fjarveru til að ná fram hefnd-
um á gömlum elskhuga sem eitt sinn
sveik hana í tryggðum. Það er ekkert
vandamál, því að sú gamla á sand af
seðlum og í bænum eru allir til sölu,
þegar til á að taka. Myndum við sjálf
jafnvel ekki freistast til að breyta eins
og hún, ef við hefðum hennar ástæð-
ur og aðstöðu, hennar völd og henn-
ar auð? Dürrenmatt fær okkur til að
spyrja þeirrar spurningar – ef við á
annað borð erum fús til að skoða þá
óhugnanlegu mynd sem við blasir í
spéspegli hans.
Kjartan Ragnarsson fer einkar
frjálslegum höndum um texta Dürr-
enmatts. Í leikskránni er talað um
„leikgerð“ þeirra Grétars Reynissonar,
en það hefði verið miklu eðlilegra að
kynna þetta sem nýtt leikrit, byggt á
þræðinum frá Dürrenmatt. Þeir hafa
stytt leikinn mjög, fellt burt persónur,
í raun gjörbreytt stíl hans og aðferð.
Stundum er um að ræða eðlilegar til-
færslur í tíma og rúmi. Það er ekk-
ert að því að flytja verkið nær okkur í
orðræðu og tíðaranda og sums staðar
tekst það alveg ágætlega. En að prjóna
við nýrri historíu um son annarrar að-
alpersónunnar, eins og Kjartan (sem
ég hygg að sé nú aðalhöfundurinn)
leyfir sér, er allt annað mál. Auk þess
sem þetta viðprjón, sem rýmið leyfir
mér ekki að ræða hér í smáatriðum,
er mjög umdeilanlegt dramatúrgískt,
beinir jafnvel athygli frá því sem er að-
alatriði sögunnar. „Endilega stytta,“
sagði Halldór Laxness stundum við
leikhúsfólk, þegar það var að hand-
fjatla texta hans, „bara helst ekki bæta
miklu við.“ Hér hefði einhver þurft að
segja það við Kjartan. Hvar var dram-
atúrg Leikfélagsins á meðan á þessu
gekk?
Ekki má skilja mig svo, að ég saki
Kjartan um að falsa boðskap eða
grunnhugsun leiksins. Hann reynir
miklu fremur að lyfta undir hana og
gerir það á köflum svo skýrt að vart
má skýrar vera. Dæmisagan um fas-
ismann, ekki bara þann þýska, held-
ur fasismann í okkar eigin sál og sinni,
hún er þarna, og það er vel. Þetta er
miklu fremur spurning um listræna
útfærslu og að endingu áhrifamátt
sýningarinnar. Sviðsetning Kjartans
er ákaflega gloppótt. Fyrsti þátturinn
er mjög vel unninn bæði af leikstjóra
og leikendum. En síðan fer sýningin
út af sporinu og leikarar taka flestir að
leika undarlega vélrænt. Það er hrein-
lega eins og menn hafi brostið úthald.
Annar aðalleikandinn, Jóhann Sigurð-
arson, missir tökin á hlutverki sínu og
er þegar í byrjun annars þáttar lentur
í steindauðum yfiborðsleik. Í sjón-
varpsviðtali heyrði ég Kjartan segja að
hann hefði lagað verkið að „sjónræn-
um og expressjónistískum“ aðferðum
nútímaleikhússins (vona ég vitni rétt
í hann). Gæti hugsast að Kjartan hafi
gleymt sjálfri leiklistinni í ákefð sinni
að nútímavæða verk Dürrenmatts?
Reyndar veit ég ekki hvað er sérstak-
lega „nútímalegt“ við „expressjónist-
ískt“ leikhús. Er það ekki orðið alveg
jafngamaldags og hið realistíska, sem
ég sé ekki betur en lifi góðu lífi í ýms-
um myndum og á ýmsum stöðum?
Kjartan skýrir það kannski út fyrir mér
og öðrum við tækifæri.
Í eftirmála, sem Dürrenmatt skrif-
ar við leikinn, tekur hann fram að per-
sónur sínar séu ekki strengjabrúður.
Það eru orð að sönnu. Leikararnir
þurfa að feta ákveðið einstigi á milli
ýkjustíls og realisma og tekst hér það
sumum dável. Þar fer fremst í flokki
Sigrún Edda Björnsdóttir í túlkun
sinni á Clöru Zachanassian, sem er
af einhverri óskiljanlegri ástæðu líka
endurskírð og nefnd Kamilla. Sig-
rún Edda er að vísu ekki týpan í þessa
eiturpöddu; það eru annars konar
manngerðir, mýkri, fínlegri og við-
kvæmari, sem henta henni best. En
hún er sjóaður „performer“, hefur af-
bragðs framsögn, þó að röddin sé
ekki mjög sterk, og stærri og breiðari
nærvera hefði hentað betur víðern-
um Borgarleikhússins. Samt er ekki
hægt annað en að kalla þennan leik
afrek. Hið gróteska gervi er frábært
og það sem mestu skiptir: leikarinn
sýnir okkur í mörgum svipleiftrum að
á bak við leynist særð mannssál. Ekki
fögur sál, en skiljanleg. Þessi leikur
er meginstyrkur sýningarinnar. Leik-
ur Jóhanns er hins vegar einn helsti
veikleiki hennar. Ég skil ekki af hverju
þetta þurfti að fara svona í höndunum
á Jóhanni. Hann er það góður leikari
að ég hlýt að gruna leikstjórann um
að hafa sofið á verðinum. Hugsanlega
þvælist fyrrnefnd viðbótarhistoría um
son mannsins fyrir honum.
Af öðrum leikendum langar mig
aðeins til að nefna tvo. Pétur Einars-
son er hreint út sagt frábær í hlutverki
bötlersins, annarlegur eins og draug-
ur, en þó í hæsta máta kunnuglegur.
Pétur er oft bestur í svona meitluðum
smáhlutverkum. Munið þið eftir hon-
um sem rottulega leikhússtjóranum
í Amadeusi? Það stafar óhugnaði af
þeim loðmælta frostpinna sem hann
sýnir okkur hér. Gæti hugsast að kall-
inn eigi sér eitthvert skyldmenni í
Lögmannasambandi Íslands? Snjall-
ir leikarar finna sér efnivið og fyrir-
myndir alls staðar; það sagði Stan-
islavský að minnsta kosti. Menn
hyllast enn til að taka nokkurt mark
á honum, þó að hann væri ekki ex-
pressjónisti. Hilmir Snær Guðnason
var líka fínn í þremur hlutverkum
eiginmanna þeirrar gömlu. Hilmir
sýndi kannski enga nýja takta, en það
er alltaf unaður að sjá hann og heyra,
þegar hann er í formi, og það er hann
nú. Kvikmyndaleikarinn var bestur
hjá honum og verðskuldaði alla hlátr-
ana sem hann fékk úr salnum.
Leikmynd Grétars Reynissonar
sýnir hráslagalegt gímald sem minn-
ir mest á hálfbyggða steinsteypubygg-
ingu. Ég fann engin sérstök tengsl á
milli hennar og verksins. Mér sýnd-
ist þessi umgerð aðallega til að leyfa
ljósaeffektunum að njóta sín inn um
opin á veggjunum. Grétar er einn
besti senógraf okkar, en þetta er ekki
eitt af hans betri verkum.
Ég hef ekki alltaf skilið hvað Kjartan
Ragnarsson hefur verið að fara í svið-
setningum sínum síðari árin. Flestar
þeirra hafa ekki sagt mér neitt. Kjart-
an er hugmyndaríkur, en hann getur
orðið mjög yfirborðslegur. Hér sem
löngum fyrr bera vinnubrögð hans of
mikinn keim af gamalkunnum stæl-
um leikstjórnarleikhússins. Þetta
leikhús var í tísku á sokkabandsár-
um hans sjálfs, en nú hefur það fyrir
löngu gengið sér til húðar.
Jón Viðar Jónsson
gamaldagS lEik-
StjórnarlEikhúS
LeikféLag reykjavíkur:
milljarðamærin
snýr aftur
eftir friedrich dürrenmatt
Þýðing: gísli rúnar jónsson
Leikstjórn: kjartan ragnarsson
Leikmynd: grétar reynisson
Búningar: filippía i. elísdóttir
Lýsing: Björn Bergsteinn guðmundss.
Tónlist: frank Hall
Hljóðhönnun: Ólafur Örn Thoroddsen
leiklist
Milljarðamærin snýr aftur der Besuch der alten dame eftir svisslendinginn
friedrich dürrenmatt.