Dagblaðið Vísir - DV - 21.08.2009, Blaðsíða 13

fréttir 21. ágúst 2009 föstudagur 13
„Erlendar skuldir komu lítt við
sögu í norsku bankakreppunni,
meðal annars vegna olíutekn-
anna,“ segir Þórólfur Matthíasson,
prófessor í hagfræði við Háskóla Ís-
lands. Bankakreppan í Noregi varð
í kjölfar þess að dregið var úr láns-
fjárhömlum sem voru í gildi fram
til 1984. Í kjölfarið jukust útlán til
heimila og fyrirtækja, húsnæðis-
verð í borgum og bæjum hækkaði
upp úr öllu valdi.
„Upp úr 1988 fór að bera á
vanda hjá smærri lánastofnunum
vegna þess að kúnnar þeirra gátu
ekki greitt af lánum sínum. Vand-
inn náði síðan til stærri stofnana
um 1990-91. Þá voru aðstæður
þannig að samdráttur var í norsku
efnahagslífi samtímis því sem vext-
ir í Evrópu voru mjög háir meðal
annars vegna sameiningar þýsku
ríkjanna. Háir vextir og lækkandi
tekjur heimila og fyrirtækja jók
útlánatöpin og stóru bankarnir
drógust inn í atburðarásina,“ segir
Þórólfur.
Því hafi norska bankakreppan
gengið öðruvísi fyrir sig en sú ís-
lenska. Þórólfur segir að það hafi
verið útlánatöp sem komu norsku
bönkunum í vanda, ekki vandamál
við að fjármagna útlánahliðina
eins og gerðist hér á landi.
Skiptu ekki upp bönkum
Það sem hið opinbera gerði í Nor-
egi var að sögn Þórólfs að það af-
skrifaði hlutafé hluthafanna, end-
urfjármagnaði bankana og setti
strax inn nýja stjórnendur, dró úr
rekstrarkostnaði og tók upp nýja
lánastefnu. „Hið opinbera seldi
síðan hluti í bönkunum á löngum
tíma og tókst þannig að fá til baka
allt það fé sem það lagði þeim til
á tímabilinu frá 1988 og vel það.
Norðmenn skiptu bönkunum ekki
upp í „góðan banka“ og „vondan
banka“, heldur létu þeir eignir og
skuldir haldast í hinni yfirteknu
stofnun,“ segir Þórólfur.
Það er að hans sögn óvíst að
hægt sé að draga beinan lærdóm
af norsku bankakreppunni fyrir
Íslendinga. Sem dæmi hafi kostn-
aður ríkisins verið -0,9 prósent þar
sem ríkið fékk meira til baka þegar
bankahlutabréf voru seld en sem
nam eiginfjárframlagi ríkisins í
upphafi. „Menn hafa þó lært þann
lærdóm af reynslu Norðmanna að
leyfa gengi krónunnar að fljóta
býsna langt niður á við. Menn
eru sammála um að fastgengis-
stefna sú sem Norðmenn fylgdu á
tíma bankakreppunnar hafi aukið
vandann.
as@dv.is
„Sænska bankakreppan átti sér sam-
bærilegar orsakir og sú íslenska. Þar
myndaðist eignabóla líkt og hér.
Sérstaklega á fasteignamarkaði en
þó líka á hlutabréfamarkaði,“ segir
Jón Þór Sturluson, hagfræðingur og
dósent við viðskiptadeild Háskól-
ans í Reykjavík, fyrrverandi aðstoð-
armaður Björgvins G. Sigurðssonar
viðskiptaráðherra.
Bankakreppan í Svíþjóð er að
miklu leyti rakin til aukins frelsis og
opnunar á fjármálamörkuðum í lok
níunda áratugar síðustu aldar. „Árið
1985 fengu sænskir bankar að keppa
frjálst og myndaðist mikil samkeppni
milli þeirra í útlánum. Skipti þar litlu
máli hvort bankarnir væru í opin-
berri eigu eða ekki. Sænsku bank-
arnir fjármögnuðu mikla útlána-
aukningu líkt og þeir íslensku gerðu
síðar, að miklu leyti með erlendum
skammtímalánum,“ segir Jón Þór.
30 prósenta gengislækkun
Skuldir einkageirans og heimila
í Svíþjóð uxu úr 85 prósenum af
vergri landsframleiðslu (VLF) árið
1985 í 135 prósent af VLF árið 1990.
Til samanburðar voru skuldir einka-
geira og heimila á Íslandi orðnar
500 prósent af VLF í september árið
2008. „Það má því segja að þróunin
hér hafi í eðli sínu verið svipuð og
í Svíþjóð en umfangið var hlutfalls-
lega miklu stærra,“ segir hann.
Svíar glímdu við töluverðan
halla á ríkissjóði á fimm ára tímabili
í kjölfar fjármálaáfallsins á árun-
um 1992 til 1996. Að sögn Jóns Þórs
náði hann mest um 12 prósentum
árið 1993. „Það sem kom þeim út
úr efnahagslægðinni var að á end-
anum féll krónan. Svíar höfðu búið
við fastgengisstefnu um langt skeið.
Árið 1992 skall á alþjóðleg gjaldeyr-
iskreppa. Þeir voru frekar tregir til
að láta af fastgengisstefnu og héldu
genginu stöðugu þar til í septemb-
er 1992. Blessun þeirra var líklegast
sú að útflutningsgreinar þeirra urðu
skyndilega samkeppnishæfar þegar
sænska krónan var sett á flot og féll
um 30 prósent,“ segir hann.
Pólitísk samstaða
Að sögn Jón Þórs er lykilmunurinn
á sænsku bankakreppunni og þeirri
íslensku að Svíar höfðu töluverðan
aðdraganda til að bregðast við að-
stæðum ólíkt Íslendingum.
„Þeir koma inn í ferlið nokkuð
snemma. Eignaverð tók að lækka á
árinu 1991 í kjölfar vaxtahækkana
erlendis og illa tímasettra skattkerf-
isbreytinga innanlands. Hægt og
bítandi gróf eignarýrnunin undan
greiðslugetu viðskiptavina bank-
anna. Þegar ljóst var að eigið fé að
minnsta kosti tveggja stórra banka
var komið niður fyrir lögbundin lág-
mörk var gripið til róttækra aðgerða.
Gefin var út yfirlýsing um haustið
1992 að allar skuldbindingar bank-
anna væru ríkistryggðar. Bæði inni-
stæður og lán til banka. Þetta stóðu
þeir við og lánveitendur bankanna
töpuðu aldrei neinu. Þetta hefði Ís-
land aldrei getað gert, bæði vegna
umfangs skuldbindinga íslensku
bankanna og því hversu skyndilega
ástandið versnaði,“ segir Jón Þór.
Mikilvægur þáttur í góðum árangri
Svía var að breið pólitísk sátt náðist
um björgunaraðgerðirnar. „Við höf-
um því miður glatað því tækifæri að
takast á við þetta með breiðri pólit-
ískri samstöðu,“ segir hann.
Fyrirmynd kreppu-
hagfræðinnar
Í Svíþjóð voru búin til sérstök
eignaumsýslufélög utan um slæm-
ar eignir þeirra banka sem fóru
í þrot. Jón Þór nefnir að þetta sé
eitt af því sem hafi tafist hérlend-
is vegna pólitískra átaka. Sömu-
leiðis var umsýslu með eignarhald
á bönkum komið fyrir í sérstakri
stofnun sem var aðskilin frá eft-
irlitsaðilunum, Seðlabankanum
og Fjármálaeftirlitinu. Stjórnar-
andstaðan fékk sérstaka aðkomu
að rekstri stofnunarinnar sem dró
verulega úr tortryggni almennings
um aðferðarfræðina. Nordbanken
lenti í vandræðum í lok árs 1991 en
hann var þriðji stærsti banki lands-
ins og í meirihlutaeigu sænska rík-
isins. Nánast öll bein fjárhagsað-
stoð sænska ríkisins fór í að bjarga
ríkisbankanum Nordbanken, yfir-
taka Gota Banken og sameina síð-
an þá tvo. „Þegar upp er staðið er
talið að allur fjárhagslegur stuðn-
ingur sænska ríkisins til bankanna
hafi skilað sér til baka. Saga Sví-
þjóðar við að komast úr úr banka-
kreppu er talinn sú farsælasta hjá
þeim sem fást við kreppuhagfræði,“
segir Jón Þór.
Afskrifa strax
Svíar hafa líkt og Íslendingar glímt
við samdrátt í efnahagslífinu und-
anfarið ár. Þeir búi hins vegar vel
að því að hafa tekist á við banka-
kreppuna í byrjun tíunda áratug-
arins. „Menn óttast það helst í dag
að lenda í hagvaxtarkreppu líkt og
Japanir gerðu. Mikilvægur þáttur í
sænsku leiðinni er að töp séu strax
færð til bókar í stað þess að bíða og
vona að rætist úr vafasömum eign-
um.. Það er mikilvægt að slík nið-
urfærsla sé trúverðug og gerð í eitt
skipti fyrir öll,“ segir Jón Þór. Þetta
sé það sem þurfi að fara fram hér-
lendis en hafi gengið of hægt.
as@dv.is
græddu á kreppu
sVÍAr Náðu pólitÍskri sátt
Þórólfur Matthíasson, prófessor
í hagfræði við Háskóla Íslands,
segir að eftir á hafi bankakreppan ekki
kostað Norðmenn krónu. Kostnaðurinn
nam -0,9% af vergri landsframleiðslu.
LjóSMyndAri: KArL PeterSon.
jón Þór Sturluson Hagfræðingur og dósent
við Háskólann í Reykjavík segir að Íslendingar
hafi glatað tækifæri að ná breiðri pólitískri
samtöðu um endurreisn bankakerfisins líkt og
Svíar gerðu.
LjóSMyndAri: róbert reyniSSon.
Fjármagn sem fyrst
Það sem skiptir einnig miklu máli
fyrir Ísland er að endurvekja eðlileg
bankaviðskipti við útlönd sem fyrst
til að minnka atvinnuleysi og auka
á hagvöxt. Þórólfur Matthíasson,
prófessor í hagfræði við Háskóla Ís-
lands, segir að ef ekki hefði komið
til bankakreppu í Noregi hefði ver-
ið framleitt nálægt sjö prósentum
meira í Noregi, tæpum fjórum pró-
sentum meira í Svíþjóð og heilum tíu
prósentum meira í Finnlandi. „Þetta
framleiðslutap dreifist á allmörg ár.
Ástæðan fyrir þessum samdrætti er
að atvinnulífið hafði ekki jafngóð-
an aðgang að fjármagni fyrst eftir
kreppuna og í eðlilegu árferði,“ segir
Þórólfur.
norðmenn græddu
Þegar kostnaður landanna er síð-
an skoðaður eftir á kemur í ljós að
kostnaður ríkjanna var oft á tíðum
ansi lítill. Það á þó sérstaklega við
um Noreg en Þórólfur Matthíasson
segir að kostnaður þeirra hafi numið
-0,9 prósentum af VLF. Norska rík-
ið fékk sem sagt meira til baka þeg-
ar bankahlutabréf höfðu verið seld
en sem nam eiginfjárframlagi ríkis-
ins í upphafi. Kostnaður Finna nam
hins vegar 5,2 prósentum af VLF og
Svía 1,9 prósentum. Afar ólíklegt má
telja að þetta verði raunin á Íslandi.
Framlag íslenska ríkisins til bank-
anna er líka af þeirri stærðargráðu
að annað eins hefur ekki þekkst í
vestrænu landi á undanförnum ára-
tugum. Þeir viðmælendur sem DV
ræddi við töldu að ef til vill væri betra
að bera Ísland saman við önnur lönd
en þau norrænu. Jón Þór Sturluson
taldi sem dæmi að hrun íslensku
krónunnar ætti meira sammerkt
með því sem gerðist í Taílandi árið
1997. Þar stunduðu spákaupmenn
vaxtamunaviðskipti sem eiga margt
sammerkt með því sem var gert hér-
lendis með svökölluðum jöklabréf-
um.
Afskrifa strax
Marínó G. Njálsson, sérfræðing-
ur í stjórnun upplýsingaöryggis og
rekstrarsamfellu og stjórnarmaður
í Hagsmunasamtökum heimilanna,
er einn þeirra sem hafa reiknað út
að það sé fyrirsjáanlega ómögulegt
fyrir landsmenn að standa und-
ir skuldunum miðað við núverandi
horfur. „Hamarinn lítur út fyrir að
vera ókleifur og því fyrr sem við við-
urkennum það því fyrr verður hægt
að fara að huga að lausnum,“ skrifaði
hann á bloggi sínu.
Jón Þór Sturluson segir sem dæmi
að Svíar hafi afkrifað slæm lán strax
þegar kreppan reið þar yfir. Það hafi
Japanir hins vegar ekki gert. Þess
vegna hafa þeir glímt við verðhjöðn-
un sem getur reynst hættuleg. Það sé
mikilvægt að slík niðurfærsla sé trú-
verðug og gerð í eitt skipti fyrir öll.
Þetta sé það sem þurfi að fara fram
hérlendis en hafi gengið of hægt.
Lærðum ekki af reynslunni
Þegar Kaarlo Jännäri var spurður að
því hvað Íslendingar gætu lært af
Finnum hló hann. „Þið hefðuð getað
lært af okkur að láta bankana ekki fara
í svona brjálaða útrás,“ sagði hann.
Það eru líklega orð að sönnu. Það má
telja nokkuð undarlegt að umræður
á Alþingi í lok síðasta áratugar hafi
ekki orðið meiri um reynslu Norðu-
landanna þriggja. Þessar þjóðir voru
enn að takast á við hremmingar sín-
ar þegar einkavæðing Landsbankans
og Búnaðarbankans kom til. „ Þó æv-
inlega sé munur milli einstakra lána-
stofnana hvað varðar ofangreinda
þætti er ekkert sem bendir til þess að
gæði eigna muni rýrna við það eitt
að ríkissjóður dragi úr eignarhaldi
sínu og áhrifavaldi í bankaráði,“ seg-
ir í skýrslu sem Seðlabankinn gerði
um síðustu aldamót til að meta áhrif
þess að einkavæða Landsbankann
og Búnaðarbankann.
„Lausafjárvandi lánastofnun-
ar er einn skýrasti fyrirboði hættu á
greiðsluþroti. Fullyrða má að eign-
arhald ríkissjóðs hafi engin áhrif á
lausafjárstjórnun þessara banka. Af
starfsemi þeirra á markaðnum má
álykta að eignarhald ríkissjóðs hafi
engin áhrif á markaðsáhættu banka,“
sagði enn fremur í umsögn Seðla-
bankans.