Dagblaðið Vísir - DV - 14.11.2008, Side 32

föstudagur 14. nóvember 200832 Helgarblað
„Það sem fyllti mælinn hjá mér var
þegar ég heyrði menntamálaráð-
herra þvaðra um að við Íslendingar
ættum að fara „finnsku leiðina“ og
spyrna okkur hratt og örugglega frá
botninum líkt og þeir gerðu,“ seg-
ir Sigurbjörg Árnadóttir, ein þeirra
sem hefur mótmælt af miklum krafti
á Austurvelli og víðar síðustu daga
og vikur. Sigurbjörg bjó ásamt fjöl-
skyldu sinni í Finnlandi á miklum
umbrotatímum þar í landi og veit
upp á hár hversu illa alvarleg kreppa
getur farið með samfélagið. Hún seg-
ir það mikinn misskilning að Finnar
hafi greitt hratt og örugglega úr sín-
um málum heldur hafi aðgerðaleys-
ið verið algjört fyrstu árin. Niður-
skurður hafi bitnað harkalega á þeim
sem minnst máttu sín. Uppgangur-
inn var á kostnað mannslífa og geð-
heilsu þjóðar sem enn sýpur seyðið
af kreppunni.
Ástin kom frá Finnlandi
Sigurbjörg fæddist árið 1954 í Svarf-
aðardal í nágrenni við Dalvík. Hún
útskrifaðist 23 ára, eða árið 1977,
frá Leiklistarskóla Íslands. „Ég var
ein af þeim sem stofnaði SÁL-skól-
ann sem var undanfari Leiklistar-
skóla Íslands,“ segir Sigurbjörg sem
starfaði sem leikstjóri, meðal annars
í Alþýðuleikhúsinu, og sem grunn-
skólakennari áður en hún fluttist til
Finnlands.
„Ég kynntist fyrrverandi mann-
inum mínum, sem er Finni, hér á
landi. Ég ætlaði upphaflega að fara
í framhaldsnám til Póllands en þetta
var sama ár og Jaruselski setti herlög-
in svo ég ákvað að fara til Finnlands
frekar,“ en þetta var árið 1984.
Sigurbjörg byrjaði í leikstjórnar-
nám í Finnlandi en átti ekki samleið
með Jouko Turka, skólastjóra leik-
stjórnarskólans. Hún ákvað því að
hætta. „Ég fór þá að vinna við dag-
skrárgerð hjá finnska ríkissjónvarp-
inu og vann þar að dagskrárgerð fyrir
börn og unglinga.“
Missti vinnuna
Í upphafi efnahagsþrenginganna
í kringum 1990 var Sigurbjörg ein
þeirra fjölmörgu í Finnlandi sem
misstu vinnuna. Hún var þó lánsöm
og fékk strax aðra vinnu. „Ég fór að
vinna sem fréttaritari hjá íslenska
ríkisútvarpinu. Auk þess sem ég
skrifaði bækur, kenndi og starfaði við
ferðaþjónustu.“
Sigurbjörg segir aðdragandann að
finnsku kreppunni hafa verið mjög
líkan aðdraganda þeirrar kreppu
sem nú er að hefjast hér. „Þetta var
í raun nákvæmlega sami pakkinn og
hérna. Neyslufyllerí og bankasukk.
Gengið var alltof hátt skráð, vextir
voru háir, fólk var að taka myntkörf-
ulán og allur pakkinn. Maður þurfti
að vera mjög jarðbundinn til þess að
standast gylliboð bankanna.“
Sigurbjörg segir að litli strengur-
inn sem slitnaði og velti kreppunni af
stað hafi verið þegar Sovétríkin liðu
undir lok og vöruverslun Finna við
heimsveldið lauk skyndilega. „Það
var efnahagslægð í Vestur-Evrópu á
þessum tíma en Finnar urðu sérstak-
lega illa úti. Færeyingar fóru reynd-
ar líka á hausinn. Eða á hliðina eins
og það er kallað. Það fer víst enginn á
hausinn í dag.“
Algert ráðleysi stjórnvalda
Eftir að kreppan skall á í Finnlandi
gerðust hlutirnir mjög hratt. „At-
vinnuleysið fór fljótlega upp í 20
prósent og stundum 30. Í Norður-
og Austur-Finnlandi og Lapplandi
fór það stundum upp í 50 prósent í
sumum sveitarfélögum. Sums staðar
í Lapplandi voru þeir einu sem voru
með vinnu barþjónar og fólk í félags-
lega geiranum.“
Sigurbjörg segir sama ráð- og að-
gerðaleysi hafa verið í gangi í Finn-
landi og hér á Íslandi núna. „Fólk
talar um að Finnar hafi farið hratt og
örugglega upp úr kreppunni en það
er bara ekki rétt. Stjórnvöld í landinu
gerðu ekkert fyrstu árin. Það var ekki
fyrr en Regnbogastjórnin kom árið
1995 að hlutirnir fóru að breytast.“
Finnar leituðu ekki til Alþjóð-
gjaldeyrissjóðsins eða annarra
um hjálp. „Finnar tóku þetta á sig
að gömlum sið. Þeir hafa í marg-
an krappan dansinn komist og lent
í mörgum kreppum. Kreppa eft-
irstríðsáranna var þeim til dæm-
is mjög erfið. Þeir voru bandamenn
Þjóðverja og misstu stór landsvæði
til Sovétríkjanna. Þeir borguðu sínar
stríðsskaðabætur sjálfir og þáðu ekki
Marshall-hjálp. Þeir tóku svo á móti
400.000 flóttamönnum, Finnum sem
urðu flóttamenn í eigin landi. Eins
brugðust þeir við þessari kreppu.
Þeir skömmuðust sín og sultu. Til-
mæli þáverandi ráðamanna voru
einfaldlega: Við spörum okkur út úr
kreppunni. Finnar eru hlýðnir með
eindæmum og gerðu það.“
Ríkið þvær blóðugar hendur
Í kjölfarið var skorið við nögl alls
staðar. „Það sem ríkið byrjaði á að
gera var að þvo sínar blóðugu hend-
ur með því að velta öllu sem það gat
yfir á sveitarfélögin. 1992 setti rík-
ið grunnskólana yfir á sveitarfélögin
sem orsakaði það að sjöunda hverj-
um grunnskóla var lokað. Það gerði
um 800 skóla í heildina. Heilbrigð-
iskerfinu var líka ýtt til sveitarfélag-
anna eins mikið og hægt var þannig
að fólk var hreinlega flutt hreppa-
flutningum.“
Sá hópur sem varð hvað verst úti
í þessum aðgerðum voru geðfatlað-
ir og þroskaheftir sem þurftu faglega
umönnum. „Þetta fólk, sem hafði
kannski þurft að leita aðstoðar í ann-
að sveitarfélag þar sem stofnunin
var ekki til staðar í þeirra, var sent
til baka. Þeim var annaðhvort kom-
ið fyrir á elliheimilum ef þau voru til
eða það sem verra var, eftirlitslaus-
um í íbúðum úti í bæ.“
Sigurbjörg segir fólk hafa verið
í sjokki og að enginn hafi sagt neitt.
„Hún er þekkt, finnska þögnin, og
hún var ærandi á þessum tíma.“ 1996
var farið að rannsaka hver hefðu orð-
ið afdrif þess fólks sem þurfi mest á
hjálpinni að halda en var hafnað af
kerfinu. „Þá kom í ljós að dánartíðni í
þessum hópi var óeðlilega há. Þessu
fólki var bara ekki sinnt. Það tók ekki
lyfin sín eða át þau öll í einu.“
Eiturlyfjafaraldur
Sigurbjörg segir kreppuna hafa bitn-
að illa á börnum í Finnlandi. Þau
þurftu oft að ferðast langar vega-
lengdir til þess að komast í skól-
ann. Ekki voru skólabílar til þess að
koma börnunum í og úr skóla heldur
þurftu þau að bíða eftir almennings-
samgöngum sem gat oft verið tíma-
frekt.
Sigurbjörg segir eiturlyf hafa verið
lítt þekkt í Finnlandi fyrr en kreppan
skall á. „Í kjölfar kreppunnar hrein-
lega flæddu inn fíkniefni og þessi
börn máttu sín lítils gegn vægðar-
lausum fíkniefnasölum. Finnar sitja
ennþá í þessu skít.“ Sigurbjörg segir
eiturlyfjasalana hafa verið svo for-
herta að þeir hafi hangið fyrir utan
grunnskóla jafnt sem menntaskóla.
„Í mínu sveitarfélagi til dæmis var
enginn skóli sem gat státað sig af því
að hafa nemendur sem ekki hefðu
lent í klóm fíkniefna. Þá er ég að tala
um börn á aldrinum sjö til tólf ára.“
Á þessum tíma var vinsælt hjá
börnum að vera með gervihúðflúr
eins og oft fylgdi tyggjópökkum og
öðru góðgæti. „Þeir blönduðu eitur-
lyfjum í þetta þannig að þegar börn
nudduðu þessu á sig smugu lyfin inn
í gegnum húðina. Þeir sátu fyrir utan
skólana og gáfu börnum nammi sem
í voru eiturlyf.“
Í kjölfar þessa var farið að brýna í
sífellu fyrir börnum að þiggja aldrei
neitt af ókunnugum. „Með því var
tortryggninni stráð. Þannig að börn-
in áttu bara erfitt með að treysta fólki
yfirhöfuð. Treystu engum, treystu
ekki fullorðnum og treystu engum
sem ætlar að gefa þér eitthvað. Það
voru skilaboðin.“
Myrkravetur og sultur
Hún segir að sveitarfélögin hafi sum
hver verið svo blönk veturinn 1992-
93 að íbúar hafi setið í myrkri löng-
um stundum. „Á nokkrum stöðum
var sparað með því að slökkva götu-
ljós klukkan átta á kvöldin. Annars
staðar var kveikt á nokkrum ljósum
þannig að bæir voru hálflýstir. Mað-
ur sá varla nokkra verslun með fulla
lýsingu í búðarglugga eftir að verslun
lauk seinnipart dags.“
Langar raðir mynduðust fyrir
utan hjálparstofnanir og kirkjur þar
sem fólk leitaði matar en ekki var til
nóg handa öllum. „Biðraðirnar fyr-
ir utan allar hjálparstofnanir voru
hundruð metra. Fólk hreinlega svalt.
Vextir voru gríðarlega háir á þessum
tíma og fólk náði ekki endum saman
hvort sem það var í vinnu eða ekki.“
Sigurbjörg segir að í þeim skólum
sem verst voru settir hafi skóladag-
urinn byrjað á heitri máltíð á mánu-
dagsmorgnum. „Ástæðan var sú að
börnin höfðu ekki borðað síðan þau
fóru heim úr skólanum á föstudegi.
Þannig var ástandið þegar það var
sem verst.“
Leitað í ruslafötum
Sigurbjörg segir það hafa verið
hræðilegt að verða vitni að niðurlæg-
ingunni sem átti sér stað í Finnlandi.
„Fólk þurfti að bíða í löngum röðum,
niðurlægt og niðurbrotið, meðan
fréttaþyrstir fjölmiðlar tóku myndir.
Fallið var hátt hjá mörgum á þessum
tíma. Margir í þessum röðum voru að
koma úr áhrifamiklum og vel borg-
uðum stjórnunarstöðum.“
Karlmenn réðu verr við ástand-
ið en konur. „Fallið var svo mikið,
höfnunin svo mikil. Að þurfa að fara
úr stjórnunarstöðu í að bíða í röðum
eftir mat var meira en margir réðu
við. Þessir menn fóru margir frekar
að leita í tunnunni hjá nágrönnum
sínum heldur en að bíða í þessum
röðum.“
Sigurbjörg segir sína fjölskyldu
ekki hafa þurft að bíða í röðum eft-
ir mat og er þakklát því. „Ég þurfti
aldrei að standa í biðröð. Ég upp-
lifði þetta persónulega þannig að
mér þótti alveg hræðilegt að þegar
skóla lauk að vori þurfti ég að horfa
á bekkjarsystkini barna minna bíða
í röðum eftir mat. Að þurfa að horfa
upp á nágranna minn arka um í sturl-
un. Berfættan í tréklossum, hálfber-
an að ofan í bakgarðinum hjá mér.
Dag eftir dag.
Ég og maðurinn minn vorum
bæði með vinnu og hann með tekj-
ur sem voru langt yfir meðallagi. Við
vorum bara með eitt lán og það var
húsnæðislán sem var á 16% vöxtum.
Við þurftum einu sinni að fara til fé-
lagsmálastofnunar og biðja um hjálp
og við fengum hana.“
Á þeim tíma voru Finnar farnir að
sveigja og teygja sitt félagslega kerfi
verulega svo að öll heimili í landinu
myndu ekki rúlla á hausinn. „Það
voru til dæmis margir sem áttu tvær
eignir þegar hrunið varð og gátu ekki
með nokkru móti borgað af þeim
báðum. Eignirnar höfðu fallið um
20 til 40 prósent í verði meðan lán-
in hækkuðu. Alveg eins og er að ger-
ast hér. Þá keypti ríkið aðra eignina.“
Þrátt fyrir þetta allt rúlluðu fyrirtæki
og heimili unnvörpum líkt og er farið
að gerast hér.
Hvað er hagvöxtur?
Sigurbjörg segir að hér á landi sé oft
talað um að Finnar hafi verið fljót-
ir að spyrna í botninn og vitnar aft-
ur í ummæli menntamálaráðherra.
„Í árslok 1993 var vissulega kominn
hagvöxtur á ný. Það var hins vegar
mikið rætt í þinginu árið eftir hvað
hagvöxtur væri. Hvað er tveggja pró-
senta hagvöxtur ef atvinnuleysi er
19 prósent? Útflutningurinn var það
eina sem var í gangi hjá Finnum. Það
var ekkert annað að gerast.“
Árið 1995 tók Regnbogastjórn-
in við undir stjórn Paavos Lipponen
og þá fóru hlutirnir fyrst að breytast.
Fimm árum eftir að kreppan hófst. Í
þeirri stjórn sátu allir flokkar Finn-
lands nema kristilegir demókratar.
„Á sama tíma gengu Finnar í Evr-
ópusambandið, hvort sem það skil-
aði einhverju eða ekki.“
Á þessum tíma voru vísindastofn-
anir og háskólar í rúst að sögn Sigur-
bjargar. „Það var allt rjúkandi rúst.
Fjölmargir vísindamenn höfðu flúið
land á þessum tíma og margir hverj-
ir til Bandaríkjanna og Svíþjóðar.
Það er einhver óskiljanleg della sem
er haldið fram hér á landi að Finnar
hafi sett allt sitt í skólana og vísinda-
rannsóknir í upphafi kreppunnar.
Þeir gerðu ekki neitt til þess að byrja
með.“
Sigurbjörg segir að engin hreyfing
hafi orðið til hins betra í Finnlandi
fyrr en stjórnvöld ákváðu að lækka
vexti til muna. Stýrivextir sem höfðu
verið himinháir voru lækkaðr niður
fyrir 5 prósent.
Upprisa Finnlands
Á þessum tíma voru sett af stað hin
ýmsu samstarfsverkefni í kringum
hátækniiðnað, háskóla og ferða-
þjónustu, sem seinna varð svo lyk-
illinn að upprisu Finna. „Þarna fyrst
fóru menn að huga að einhverjum
almennilegum og uppbyggjandi að-
gerðum með langtímasjónarmið-
um. Finnar horfðu mikið til Svía
sem löngu áður höfðu galopnað sín-
ar skólastofnanir þegar harðnaði á
dalnum hjá þeim. Þeir gerðu oft grín
að því, Svíarnir, að þeir hefðu sett
hálfa þjóðina á skólabekk. Atvinnu-
leysi í Svíþjóð var til dæmis sagt 10
til 12 prósent en það var í raun mun
hærra því dulið atvinnuleysi var svo
mikið. Það voru bara allir í skóla.“
Gjalda enn fyrir kreppuna
Sigurbjörg segir stærsta glæp
finnskra stjórnvalda í kreppunni hafa
verið aðgerðaleysi þeirra í upphafi
og af því verði íslensk stjórnvöld að
draga lærdóm. „Það að hafa ekki haft
tilbúna einhverja áætlun eða einhver
plön fyrir þá sem misstu vinnuna er
stærsti glæpurinn að mínu mati. Að
senda fólk heim í óvissu og aðgerða-
leysi þar sem það situr í örvæntingu
og sveltur andlega og líkamlega. Í
þannig ástandi verður engin frjó
hugsun og það er banabiti.“
Sigurbjörg segir að Finnar hafi
fljótt komist að því að sá sem er at-
vinnulaus í visst langan tíma sé alls
ekki líklegur til að fara út á vinnu-
markaðinn aftur. Þá hafi þeir sett á
laggirnar 500 daga regluna sem þýði
að enginn fái bætur lengur en í 500
daga. Eftir það fer viðkomandi á ör-
orku- eða aumingjabætur sem nán-
ast ómögulegt sé að lifa af.
Brottfall úr skólum var gígant-
ískt á þessum tíma og þurfti ríkið að
neyða ungmenni í skóla aftur með
því að veita engum 25 ára eða yngri
„Ég vil aldrei aftur horfa upp á fólk niðurlægt eins og var gert í
Finnlandi. Ég vil aldrei aftur þurfa að horfa á börn svelta í bið-
röðum og skilin eftir í reiðuleysi og að drullusokkar séu að
borga skuldir sínar með mannslífum.“