Fréttablaðið - 05.12.2015, Blaðsíða 108

Illugi Jökulsson fjallar um
tvær orrustur á
Indlandi í sinni
síðustu flækju-
sögugrein.
Flækjusaga ✿ Ríki Afgana þegar stærst var
Íran
Afganistan
Durrani ríki Afgana
Pakistan
Indland
Nýja Dehlí
Kabúl Íslamabad
Panipat
Tadjik istan
Kyrgistan
Kína
Fergana-dalurÚsbekistan
Túrkmenistan
Þ að búa svo margir á Indlandi að borgin Panipat telst bara vera smáborg, hún er raunar í 151sta sæti yfir indverskar borgir
að mannfjölda. Samt búa þar þrjú
hundruð þúsund manns, nærri
jafn margir og Íslendingar allir.
Þetta er lágreist borg sem upphaf-
lega óx upp í kringum blómlegan
teppaiðnað en þjónar einnig frjó-
sömu landbúnaðarhéraði þar um
kring. Afurðir eru flestar fluttar
suður á bóginn til ferlíkisins Nýju
Dehlí, höfuðborgar Indlands, ell-
efu milljón manna skrímslis sem
er í hundrað kílómetra fjarlægð
frá Panipat. Eina hundrað og tutt-
ugu kílómetra í norðaustri ber
Himalaja-fjöll við himin. Rætur
fjallanna eru álíka langt frá Pani-
pat og Hvolsvöllur er frá Reykja-
vík.
Örlagaríkustu orrusturnar
Og hví er ég að eyða tíma í að segja
hér frá borginni Panipat? Jú, svo
vill til að við þessa kyrrlátu borg,
þar sem yfirleitt ber fátt til tíðinda,
þar hafa verið háðar tvær af sögu-
legustu orrustum á Indlandi, gríð-
arlegir bardagar sem réðu málum á
svæðinu í áratugi og aldir á eftir, en
það er til marks um hve lítið við á
Vesturlöndum vitum um sögu Ind-
lands að í bókum sem við skrifum
um „örlagaríkustu orrustur sög-
unnar“ þar er aldrei minnst orði á
orrusturnar við Panipat.
Sú fyrri var háð árið 1526. Þá
hafði hreiðrað um sig í borginni
fimmtán þúsund manna innrás-
arher norðan úr Mið-Asíu, hann
laut stjórn manns sem yfirleitt
er kallaður Babúr og var mong-
ólskrar ættar, fæddur í hinum
fagra Fergana-dal sem nú tilheyrir
Úsbekistan, Kyrgistan og Tadjik-
istan. Babúr taldi sig afkomanda
hins mikla Tímúrs sem hafði lagt
undir sig Mið-Asíu og Miðaustur-
lönd laust fyrir aldamótin 1400, og
hann var ráðinn í að feta í fótspor
hans. Hann kom sér upp öflugum
her en var þó að lokum hrakinn frá
Mið-Asíu af bandalagi fénda sinna,
og ákvað þá að leita fyrir sér suður
á Indlandi. Indland skiptist þá í
nokkur sjálfstæð smáríki – ef smá-
ríki er þá rétta orðið um landflæmi
sem flest voru bæði viðáttumeiri
og mun fjölmennari en stærstu ríki
Evrópu, svo dæmi sé tekið – en í
Indusdal og í norðurhluta Ind-
lands, þar á meðal í Dehlí, hafði
ríki Lodí-ættarinnar verið við lýði
í sjötíu ár. Lodíarnir röktu ættir
sínar til Afganistan og voru mús-
limar.
Babúr lagði nú allt undir þegar
hann einsetti sér að knésetja Lodí-
ríkið með einu hnitmiðuðu höggi.
Hann leiddi her sinn yfir afgönsku
fjöllin og til Panipat og beið þar
eftir gagnárás Ibrahíms Lodí sol-
dáns sem þótti djarfur herforingi
en kannski helstil óþolinmóður.
Fílar og fallbyssur
Og Lodí mætti frá Dehlí til Pani-
pat þann 21. apríl 1526 og hafði
þrisvar sinnum fjölmennari her en
Babúr frá Fergana, og skal sér í lagi
vakin athygli á að Lodí tefldi fram
allt að þúsund stríðsfílum, rétt eins
og tíðkast hafði í indverskum herj-
um allt frá því Indverjar vörðust
Alexander mikla nærri t vö þúsund
árum áður. En Babúr átti heldur
betur svar við fílunum, því hann
beitti stórskotaliði og byssuskytt-
um með framhlaðninga í meiri
og markvissari mæli en nokkurn
tíma hafði áður sést í veröldinni.
Þarna í upphafi sextándu aldar
hafði Evrópa nefnilega alls ekki
neina frumkvæðni eða forystu í
hernaðartækni; ekkert Evrópuríki
átti um þær mundir byssusveitir
sem hefðu staðist skyttum Babúrs
snúning. Og þá ekki lengur Lodí
eða fílar hans, og fljótlega eftir að
orrustan hófst við Panipat brast
flótti í lið Dehlí-manna og ridd-
aralið Babúrs rak svo flóttann og
brytjaði niður skelfingu lostna
dátana á flóttanum. Meðal þeirra
er féllu var Ibrahím Lodí sjálfur og
var nú ættarríkið á svipstundu úr
sögunni.
Með þessari einu orrustu við
Panipat gerbreyttist saga svæðis-
ins. Babúr varð fyrsti keisari í veldi
Mongóla sem náði brátt yfir mest-
allt hið mikla flæmi Indlands og
kallast í munni fólks Mógúla-ríkið.
Eru af því stórfenglegar sögur og
var veldi Mógúla áreiðanlega hið
öflugasta í sögunni á sautjándu
öld og hefðu öflugustu Evrópu-
ríkin ekki átt séns í stórskotalið
Mógúla-keisaranna þegar her
þeirra var öflugastur.
Á átjándu öldinni fór hins vegar
allt að breytast. Æ fleiri demantar
söfnuðust í kórónur Mógúlanna
en þróttur og frumkvæði í ríkinu
fóru minnkandi. Stöðnunar fór að
verða vart. Á sama tíma óx þróttur
Evrópuríkja í kjölfar aukinna sigl-
inga og uppgangs kapítalismans
sem sleppti margvíslegum kvik-
indum lausum, bæði til góðs og
ills. Alla öldina sljákkaði í hinum
múslimsku Mógúlum en nýtt
veldi hindúa teygði sig æ lengra
út frá upphafsstöðvum í Maratha
á miðju Indlandi. Svo var komið
um miðja átjándu öld að keisarar
Mógúla í Dehlí voru ekki annað
en demantsskreyttar silkihúfur en
leiðtogar Maratha fóru í raun með
stjórnina. Framgang sinn áttu þeir
að hluta til að þakka andstöðunni
við útlendinga sem voru farnir að
krækja í æ fleiri spildur við sjóinn
og langt fram á öldinni voru Mar-
atha-menn engir eftirbátar Eng-
lendinga í sjóhernaði.
Allt í handaskolum
En einmitt þegar segja má að Ind-
verjar hafi þurft mest á öflugu og
samstæðu Maratha-veldi að halda
til að sporna gegn ásælni útlend-
inga, þá fór allt í handaskolum.
Eins og ég sagði frá í flækjusögu
fyrir hálfum mánuði reis nánast
upp úr þurru nýtt herskátt stríðs-
veldi í Afganistan upp úr miðri
átjándu öld undir forystu Ahmad
Shah Durrani og 14. janúar 1761
stefndi hann herjum sínum til
úrslitaorrustu gegn Maratha-rík-
inu, og líkt og fyrir 235 árum var
enn barist við Panipat norður af
Dehlí.
Og þetta varð engin smáræðis
orrusta. Kannski hafði annar eins
mannfjöldi aldrei áður tekist á á
einum degi í sögunni. Hátt í tvö
hundruð þúsund börðust daglangt
á frjósömu flatlendinu kringum
Panipat. Foringi Maratha-manna
hafði verið tregur til að leggja til
orrustu en menn hans grátbáðu
um að fá að berjast. Hinn afganski
her Durranis hafði rofið birgða-
leiðir Maratha-manna mánuði fyrr
og þeir voru að deyja úr hungri;
þá töldu þeir skárra að berjast og
verða vopndauðir.
Og vissulega varð ótrúlega
mörgum þeirra að ósk sinni. Eftir
hræðilega stórskotahríð og hjaðn-
ingavíg fótgönguliðs réði riddara-
lið Afgana að lokum úrslitum og
flótti brast á lið Maratha-manna.
Allt að áttatíu þúsund féllu í orr-
ustunni sjálfri en eftir að henni
lauk tóku við ægileg fjöldamorð.
Stríðsfangar af trú hindúa sem
höfðu gefist upp voru hlekkjaðir
og síðan afhausaðir í tugþúsunda-
tali. Margir þeirra fengu vatnssopa
og lúku af hrísgrjónum áður en
þeim var slátrað, líklega átti það
að vera til merkis um miskunn-
semi. Hermenn Afgana gengu
svo berserksgang inni í borginni
Panipat, börn allt niður í fjór-
tán ára voru hálshöggvin fyrir
framan foreldra sína, konum var
nauðgað í þúsundatali og ótal
margar steyptu sér í brunna eða
gengu með öðrum hætti fyrir ætt-
ernisstapa til að sleppa við þau
örlög. Breskur blaðamaður sem
horfði upp á blóðbaðið giskaði á
að rúmlega sjötíu þúsund manns
hefðu týnt lífi í fjöldamorðum eftir
orrustuna, það er eins og nálega
hver einasti kjaftur á troðfullum
fótboltavellinum Old Trafford.
Og tuttugu og tvö þúsund konur
og börn voru svo reidd í þrældóm
til Afganistan í bambusbúrum, og
þarf vart að orðlengja að á leiðinni
þangað norður í fjöllin hafa ótal-
margir hinna verðandi þræla látið
lífið.
Ahman Shah Durrani sem orti
fögur ástarljóð í frístundum lét sér
þetta vel líka. Og hér vitum við fátt
um þennan hrylling.
Lexía Breta og Rússa
Á endanum þornaði blóðið í
moldinni við Panipat eða seig
niður í svörðinn. Þessi seinni orr-
usta varð afdrifarík ekki síður en
sú fyrri. Hið öfluga ríki Durranis í
fjöllunum í Afganistan varð að vísu
ekki langlíft og hörfaði fljótlega frá
Indlandi. En Maratha-ríkinu hafði
verið greitt þungt högg og þaðan í
frá var ekkert ríki á Indlandi þess
umkomið að sporna gegn inn-
rásum Breta sem færðu sig æ meira
upp á skaftið uns þeir réðu öllu
Indlandi um miðja nítjándu öld.
En Bretar þóttust líka hafa sína
lexíu að læra af orrustunum við
Panipat. Þótt þeir næðu Indlandi
gleymdu þeir ekki sögunni – inn-
rásarherjunum tveim sem komið
höfðu norðan úr afgönsku fjöllun-
um og sótt í átt til Dehlí og varnar-
línan við Panipat hafði brugðist í
bæði skiptin. Og ekki síst þess
vegna gátu Bretar ekki látið Afgan-
istan í friði á nítjándu öld, þaðan
töldu þeir ills von á hverri stundu.
Og Rússar, sem brutu undir sig
Mið-Asíu á nítjándu öld, höfðu
líka tekið eftir því að um fjalla-
dalina í Afganistan var leið suður
til Indlands.
Blóðið í jörðinni við Panipat
Æ fleIrI demantar
söfnuðust í kórónur
mógúlanna en þróttur
og frumkvÆðI í ríkInu
fór mInnkandI.
stöðnunar fór að
verða vart.
5 . D e s e m b e R 2 0 1 5 L A U G A R D A G U R60 h e L G i N ∙ F R É T T A b L A ð i ð
1
1
-1
2
-2
0
1
5
0
9
:2
9
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
2
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
7
A
7
-F
9
5
4
1
7
A
7
-F
8
1
8
1
7
A
7
-F
6
D
C
1
7
A
7
-F
5
A
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
1
3
6
s
_
4
1
2
2
0
1
5
C
M
Y
K