Fréttablaðið - 05.12.2015, Blaðsíða 118

S tríðsárin frá 1938 til 1945 eru skarpasti mótunar-tími íslensks samfélags frá upphafi. Fyrir skömmu kom út bókin Stríðsárin
1938-1945 eftir Pál Baldvin Bald-
vinsson. Bókin er mikil að vöxtum
og í henni koma fram ýmsar nýjar
og forvitnilegar upplýsingar auk
fjölda áður óbirtra ljósmynda.
Verkið var tilnefnt til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna fyrr
í vikunni. Páll Baldvin segir að
hann hafi byrjað á þessu verkefni
í apríl fyrir þremur árum.
„Þetta var gömul hugmynd sem
var búin að liggja hjá Jóhanni Páli
útgefanda í nokkuð mörg ár og
hann tók svo af skarið og réð mig
til verksins. Ég taldi eðlilegast að
þetta væri byggt upp eins mikið á
samtímaheimildum og hægt væri
en að sumu leyti yrði snúið aftur í
það form sem Valdimar Jóhanns-
son og Gils Guðmundsson settu
upp þegar þeir hófu að gefa út
Öldina okkar 1951. En þar eru
náttúrulega ekki nema kannski
tíu síður lagðar undir hvert ár og
markmiðið var að höggva í sama
knérunn en hafa þetta miklum
mun ítarlegra. Viðmiðið væri
um hundrað síður á stærstu árin
en síðan bólgnaði verkið út og á
miðju vinnslutímabili var ljóst
að það þyrfti að skera niður fyrri
hlutann, árin 1941 og 1942 voru
mjög efnismikil. Eftir þau minnk-
aði umfangið, það eru minni sam-
félagsátök og styrjöldin færist fjær
okkur eftir því sem lengra líður þó
miklir flutningar fari um Ísland á
flugflotanum til innrása á megin-
landið. Meðan stríðið var háð í
Norður- Atlantshafinu og undan
Noregsströndum var þetta afskap-
lega þungt og nálægt okkur en
eftir innrásina í Evrópu þá færist
ófriðurinn fjær.“
Herbúðir nær og fjær
Páll Baldvin segir að eftir að
Bandaríkjamenn komu hingað
árið 1941 hafi orðið miklar breyt-
ingar. „Málið er að Bretar reistu
sínar herbúðir alveg ofan í byggð-
inni, einfaldlega til að spara flutn-
inga og uppbyggingu á vegum, en
bandaríska herstjórnin fór hins
vegar strax í að byggja sínar her-
stöðvar úr alfaraleið og hélt þeim
meira einangruðum. Um leið og
það gerðist var herinn ekki jafn
mikið ofan í byggðinni eins og var
á því eina og hálfa ári sem Bretar
og Kanadamenn voru hérna með
landher. Samgangurinn minnkaði
þó ekki enda Bandaríkjamenn
miklum mun fleiri en fyrstu sveit-
irnar sem komu hingað 1940.
Þjónusta jókst því að miklum
mun og með komu Bandaríkja-
manna hefst mikið velsældar-
skeið efnahagslega þó svo fólk hafi
verið byrjað að flykkjast á mölina
fyrir þann tíma. Það var meira að
segja orðið þröngt um húsnæði í
Reykjavík fyrir komu Bretanna
en fátæktin var svo mikil í sam-
félaginu að það voru engin efna-
hagsleg tök á uppbyggingu. Þegar
Bretarnir komu þá kusu þeir að
leigja íbúðir fyrir sína yfirmenn,
enda þeir ekki að fara að húka
í óeinangruðum bröggum með
óbreyttum hermönnum, þá voru
þeir með tugi íbúða á leigu. Þann-
ig að stéttaskiptingin sem var í
breska hernum á þeim tíma, sem
breytti svo breskum stjórnmálum
í kosningunum 1945, var mjög
mikil. Stéttamunurinn á milli
yfirmanna og óbreyttra var gríðar-
legur.“
Átök og ýfingar
Í bókinni velur Páll Baldvin þá leið
að fjalla einnig um einstaklinga á
meðal alþýðunnar og leitast þann-
ig við að gefa sem besta heildar-
mynd af samfélaginu á þessum
árum. „Mörgum hefði þótt eðlilegt
að halda sig bara við hina stóru
opinberu atburði, m.a. í samskipt-
um herliðs og almennings sem og
stjórnvalda sem eru vissulega stór
hluti af þessari sögu. En það var
mér keppikefli að ná inn minn-
ingum og lýsingum á lífi alþýðu-
fólks; karla, kvenna, unglinga og
barna. Hernámið var svo alltum-
lykjandi í íslensku þjóðlífi að það
snerti alla og víða um land. Þannig
voru til að mynda börn frá þéttbýl-
um svæðum flutt svo hundruðum
skipti frá bæjunum til sveitanna
vegna ótta við bæði gashernað og
lofthernað. Enda var flug þýskra
véla hér yfir nánast daglegur við-
burður lengi vel og því rökrétt að
óttast að hér yrði sprengjufall.
Því var ungum börnum komið úr
bænum og eins til þess að forða
þeim frá samskiptum við herliðið.
Því her er alltaf her þó svo dagleg
umgengni við herliðið hafi lengi
vel verið með afar friðsamlegum
hætti.
Það er ekki fyrr en stærsti hlut-
inn af herliðinu er bandarískt
sem fara að verða árekstrar á milli
heimamanna og gestanna eins
og Hermann Jónasson kallaði þá.
Sérstaklega verða áberandi lík-
amsárásir á konur og einnig átök
á milli íslenskra karlmanna og her-
manna, bæði með skotvopnum og
hnífum. Þessar ýfingar voru nánast
regla á þessum árum enda var á
götunum þriggja þjóða lögreglu-
lið, bandarískt, breskt og íslenskt,
og eftir því sem velferðin eykst þá
eykst skemmtanahald og áfengis-
neysla bæði hjá Íslendingum og
hermönnunum og því fylgdu
óneitanlega aukin átök.“
Gríðarleg samfélagsbylting
Páll Baldvin bendir líka á að far-
skipahluti þessarar sögu sé einnig
dæmi um eitthvað sem við höfum
illa náð utan um. „Það var ótrú-
legur straumur af skipum hingað
frá því síðla árs 1940 og allt til árs-
loka 1944. Á þessum tíma voru
Reykjavík, Akureyri og Seyðis-
fjörður mjög athafnasamar hafnir
bæði fyrir farskip og herskip og
hingað streymir ótrúlegur fjöldi
af skipum.
Hvað varðar átökin í hafinu
höfum við í gegnum tíðina ein-
blínt mikið á þau átök sem íslensk
skip lentu í, m.a. einfaldlega vegna
skorts á gögnum. En á síðustu
árum hefur netið opnað gagna-
banka sem gjörbreyta þessu og þar
á meðal er vefur sem hefur skoðað
kafbátaferðirnar þýsku og hefur
aðsetur í Hafnarfirði og Guðmund-
ur Helgason stýrir. Fleiri slíka
alþjóðlega vefi er að finna m.a. í
Bretlandi og Noregi og aðgengið
að þeim upplýsingum hefur breytt
gríðarlega miklu. Fram koma upp-
lýsingar um afdrif skipa, farm,
björgunarafrek Íslendinga og skip-
verja sem var komið með hingað
vegna sjó skaða og margt fleira.“
Þetta er á meðal þeirra nýju
upplýsinga sem koma fram í þessu
stóra verki eftir Pál Baldvin sem
bendir á að áhrifin á íslenskt sam-
félag hafi verið gríðarleg. „Þetta
breytti samfélaginu frá því að vera
mjög staðnað fiskveiði- og land-
búnaðarsamfélag í það að hér var
hrundið af stað lífsgæða- og lífs-
háttabyltingu sem hefur staðið
óslitið síðan. Við förum frá því að
vera fátæklingar, allslaust barn-
ingsfólk, breytumst í bjargálna
launamenn sem gera kröfur um
lífsgæði sem áður voru flestum
ókunn: í húsnæði, fatnaði, mat og
munaðarvöru. Stríðið skóp hér
nýtt samfélag.“
Þetta breytti
samfélaginu frá
Því að vera mjög staðnað
fiskveiði- og landbúnaðar-
samfélag í Það að hér var
hrundið af stað lífsgæða-
og lífsháttabyltingu sem
hefur staðið óslitið síðan.
Stríðið skóp hér nýtt samfélag
í bókinni stríðsárin 1938-1945 eftir Pál baldvin baldvinsson er
fjallað ítarlega um róttækustu mótunarár íslensks samfélags.
Bandarískir hermenn með með skráningarnúmer á hjálmunum á leið frá Reykjavík á vígvelli meginlands Evrópu 26. júní 1944.
Þekkt vetrarmynd úr Trípolí-kampi við Suðurgötu í Reykjavík.
Pósthúsið í Camp Hálogaland þar sem reis stór braggi sem síðar var kunnur sem
íþróttahúsið Hálogalanfd.
Páll Baldvin Baldvinsson vann í þrú ár að Stríðsárabókinni. FRéTTaBlaðið/GVa
Magnús
Guðmundsson
magnus@frettabladid.is
5 . d e s e m b e r 2 0 1 5 L A U G A r d A G U r70 m e n n i n G ∙ F r É T T A b L A ð i ð
menning
1
1
-1
2
-2
0
1
5
0
9
:2
9
F
B
1
3
6
s
_
P
1
3
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
1
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
0
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
1
9
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
7
A
7
-A
5
6
4
1
7
A
7
-A
4
2
8
1
7
A
7
-A
2
E
C
1
7
A
7
-A
1
B
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
B

F
B
1
3
6
s
_
4
1
2
2
0
1
5
C
M
Y
K