Dagblaðið Vísir - DV - 14.11.2007, Blaðsíða 14

14 MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2007
BÆICURDV
Endurminningar
Sársaulcafull veg-
ferð Páls Rúnars
Bókin Breiðavíkurdrengur, saga
Páls Rúnars Elíssonar, er að mörgu
leyti átakanleg lesning. En hún
náði ekki alveg til mín, til þess var
stíllinn of skeytingarlaus að mínu
mati. Bókin er einnig þurr lesning,
upptalning, síðu eftir síðu á því sem
á daga Páls dreif meðan á dvöl hans
á Breiðavík stóð.
Á köflum er eins og vanti styrka
ritstjórn yfir verkinu. Nógu mikið
hefur verið fjallað um dvöl margra
drengja áBreiðavíkogenginnskyldi
velkjast í vafa um að dvölin þar var
mörgum erfið og finnst mér að því
leytinu til bera hæst grimmd ann-
arra drengja sem strangt til tekið
voru settir undir sama okið og Páll. Þar er hlutur þriggja drengja mest-
ur, þeirra Gríms, Dóra og Adda. En jafnvel þegar Páll segir frá ánægju-
legum minningum frá dvölinni á Breiðavík, tekst honum að finna svart-
nættið í birtunni. Hvort þar er um að ræða upplifun hans þá, eða nú
þessum áratugum síðar skal ósagt látið.
Mikið hefur verið, í fjölmiðlum, fjallað um dvöl Breiðavíkurdrengj-
anna á undanförnum mánuðum og þeir sem rætt hefur verið við eru
sammála um að þar hafi verið helvíti á jörð og fyrir að takast á hend-
ur ritun þessara endurminninga á Páll Elísson hrós skilið. Það framtak
hefur án efa verið sársaukafull vegferð og krafist einbeitni og hugrekkis
því um er að ræða ófagrar lýsingar. Óhætt er að segja að þau börn sem
lentu í slíkum hremmingum hafi verið fórnarlömb úrræðaleysis hins
opinbera á þeim tíma.
Hönnun bókarinnar er látlaus og textinn er einfaldur og má kannski
segja að stíllinn henti efninu vel, en efnistökin eru líkt og upptalning á
andlegu, líkamlegu og kynferðislegu ofbeldi og sem slík er hún hvorki
meira né minna en það sem henni er jafnvel ædað að vera.
Tvær spurningar brenna þó á mér að loknum lestri bókarinnar: er
það áfellisdómur yfir foreldrum eða börnum þegar börn eru tekin af
þeim fyrrnefndu, og ekki síður: hver væri saga Gríms, Dóra og Adda ef
hún væri skrifuð nú?
Kolbeinn Þorstelnsson
Hin unga og fagra Olga
Tsékova átti ekkert nema
demantshring þegar
hún fór frá Moskvu 1920.
Leið hennar lá til Þýska-
lands og þar hún sló hún
í gegn á hvíta tjaldinu
og varð uppáhalds-
leikkona Hitlers - en
um leið starfaði hún
fyrirleyniþjónustu
Sovétríkjanna.
Mögnuð bók eftirhinn
geysivinsæla
Antony Beevor
BÓKAÚTGÁFAN HÓLAR
Baráttusaga
MargrétJ.
Benedictsson
Helgaði lífsitt
jafnréttisbaráttu
kvenna.
Saga hennar
má ekki
gleymast.
BÓKAÚTGÁFAN HÓLAR
Breiðavíkur-
drengur
IVill l'líssnn ;i
lyrsi og Iromsi
hrns skiliri l\ rir
art hniinsi laugu
x\i) saisauknfull;i
hcrnsku sína,
cn cfnisicikum
crolt ngliOnm
áhóiavanl.
i’ail K. Kiison oy
Báröur R. .Jönsson
BREIDRVIKURDRENGUR
ÚiKufandi Mal uk munning
Veröld sem var
Æska og uppvöxtur í gamla sveitaþjóðfélaginu hefur
orðið íslenskum rithöfundum drjúg efnisuppspretta. Ris-
arnir þrír í bókmennmm síðustu aldar, Þórbergur Þórðar-
son, Gunnar Gunnarsson og Halldór Laxness, skrifuðu allir
einhvers konar endurminningaverk um lífið í sveitinni. Nú
hefur Böðvar Guðmundsson bæst í þennan virðulega flokk
og sómir sér vel í honum. Böðvar er ekki einn af mikilvirk-
ustu höfundum okkar, en hann er einn þeirra allra góðvirk-
ustu. Það er leitun að höfundi sem skrifar annan eins stíl
og hann gerir, nú síðast í þessari bók sem hann hirðir ekki
um að flokka sjálfur heldur nefnir aðeins „þrettán myndir
úr gleymsku".
Það er mjög eðlilegt að vega og meta stöðu þessa verks
út frá fyrmefndum verkum risanna þriggja. Gunnar reið
á vaðið með Fjallkirkjunni sem hann skrifaði upphaflega
á dönsku á þriðja áratugnum. Fjallkirkjan, saga Ugga
Greipssonar, er í skáldsöguformi, en augljóst að hún fylgir
bernskureynslu Gunnars sjálfs mjög náið. Fjallkirlq'an
er þroskasaga, „Bildungsroman" lýsir vegferð og þroska
einnar persónu frá því hún veit fýrst af sér þar tíl hún
stendur á eigin fótum úti í lífinu. Bemskusögur Þórbergs og
Halldórs eru allt öðruvísi. Suðursveitarsögur Þórbergs eru
ekki með neinum skáldskaparbrag, heldur í hefðbundnu
endurminningaformi með sannffæðina f fýrirrúmi.
Halldór Laxness fer enn aðra leið - eða öllu heldur leiðir.
Halldóri var æska sín löngum hugstæð; raunar var hann
byrjaður að skrifa um hana upp úr tvítugu, en hinar stóm
bernskusögur hans komu miklu síðar. Ætli sé ekki eðlilegast
að líta á Brekkukotsannál sem hina fýrstu þeirra, en hún
nálgast form þroskasögunnar meir en endurminningarnar
sem hann birtí í fjórum bindum á áttunda áratugnum. Þær
eru brotakenndari; hvarfla í ýmsar áttír - að sumu leytí gerir
Annállinn það líka. Við þurfum auðvitað ekki að líta á hann
sem einhvers konar persónulegt játningarit frekar en okkur
sýnist, en engu að síður er augljóst að þar er sótt mjög í
lífsreynslu skáldsins sjálfs.
Af ýmsum ástæðum virðast mér Síðusögur Böðvars
Guðmundssonar standa mun nær verkum Halldórs
Laxness, ffænda hans, en Gunnars og Þórbergs. Böðvar
breytir - að mestu leytí - nöfnum bæja og persóna, en hann
gerir það svo naumlega að veruleikinn skín víðast í gegn.
Síðan er auðvitað Hvítársíðan, þar sem Böðvar ólst upp fyrir
meira en hálffi öld, svo eru þama bæirnir Bakki (Gilsbakki),
Ból (Kirkjuból) og ugglaust fleiri. Mér finnst harla líklegt að
jafnaldrar Böðvars og sveitungar getí bent á fýrirmyndir,
allt ffá sveitarhöfðingjanum og gamla prestinum tíl
vinnuhjúanna. Það er til dæmis næsta augljóst að Jóhannes
á Bóli, faðir Kára iitía, sem kemst næst því að vera ígildi
sögumanns, er sniðinn eftír Guðmundi Böðvarssyni, föður
Böðvars. Nafnbreytíngin gerir þó að verkum að við höfum
tæpast leyfi tíl að líta á persónuna sem rauntrúa mynd
Guðmundar - nema aðrar heimildir styðji hana. Ég læt
öðrum eftir að meta það.
Form verksins sýnist brotakennt, en er engu að síður
vandlega hugsað. Eins og nafhið ber með sér er þetta safn
sjálfstæðra frásagna sem maður þarf ekkert endilega að
lesa í röð bókarinnar. Sögumar em fjölbreyttar; ég fékk
jafhvel stundum á tílfinninguna að höfundur væri vísvit-
andi að leika sér með ólík bókmenntaform. Fyrsti kaflinn
eða myndin kemst einna næst því að vera æskuminning,
lýsing á sálarlegri bemskureynslu. Hún vekur þá væntíngu
með lesandanum að þetta verði þroskasaga, jafnvel í anda
Fjallkirkjunnar, en svo verður þó alls ekki. Hinar ólíku ffá-
sagnir þjóna öðm ffemur því hlutverki að bregða upp mynd
af samfélaginu á Síðunni, því samfélagi sem höfundur ólst
uppí.
Sögur af Síðunni er afburða skemmtileg bók. Söguefn-
in eru ekki alltaf stór, en þau eru tekin snilldartökum. Leit
bændanna að flaki þýskrar herflugvélar, fyrsti slökkviliðsbíll-
inn sem kemur í sveitina, brösugleg tilraun bænda til veiði-
þjófnaðar, þjófnaðarmál í brúarvinnu; allt fær þetta líf og lit
í höndum ffásagnarmeistarans. Auga hans fýrir því kóm-
íska bregst aldrei og það tekur einnig til smáatriðanna. Best
gætí ég d-úað að hver lesandi eignist þama sína uppáhalds-
Sögur úr Síðunni
Böðvar Guðmundsson
BÖÐVAR GUÐMUNDSSON
Útgefandi Uppheimar
Aíburða
slvcnimtilcg bók.
I.citun aö höi-
untli st'in skrilar
annan eins stíl
og Böövar gcrir.
sögu; ætli ég hafi ekki skemmt mér hvað best yfir óborgan-
legri lýsingu á fimmtugsafmæli Jóhannesar á Bóli - þar sem
höfundur rýfur raunar skáldsögugervið og leyfir mönnum
eins og Jóhannesi úr Kötlum og Þórbergi að mæta til leiks í
eigin persónu. í næstu útgáfu vona ég að bókin verði mynd-
skreytt. Sögurnar kalla beinlínis á myndskreytíngu.
En þó að kómíkin ráði lengst af ríkjum, em í henni ýmis
blæbrigði og oft stutt í alvöruna, jafnvel dramatíkina. Það
er gömul saga: hið kómíska verður alltaf áhrifamest, ef
við heyrum hinn harmræna streng hljóma undir; nóg að
benda á Don Kíkóta eða kómedíur Moliéres og Chaplins
því til sönnunar. „Þættir af einkennilegum mönnum"
voru einhvem tímann nefndir sem sérstök grein þjóðlegra
fræða og Síðusögumar hafa vissulega sína snertípunkta við
hana. Því fer þó fjarri að höfundur sé að velta sér upp úr því
afkáralega eða skringilega. Síðusögumar rísa yfir allt slíkt af
því að innst inni er þetta tragískt verk, eins og bæði upphafs-
og lokakaflinn draga fallega ffam. Tragík þess felst í þeirri
vitund að það mannfélag, sem þama stígur fram, er að eilífu
horfið, verður aldrei til aftur - og sjálfsagt ekkert í líkingu við
það. Höfundur segir það hvergi berum orðum, enda þarf
hann þess ekki: það var sannarlega ekld betra sem kom í
staðinn.
Hvað var það þá sem þetta fólk áttí og við höfum
glatað? Jú: það er sú afstaða til lífsins, sem best verður lýst
með orðum eins og samhjálp, samstöðu, samkennd - og
umhyggju fýrir þeim sem minna mega sín. Síðubúamir
fylgjast vel hver með öðrum, þeir eiga allir kíki tíl að horfa
ýfir á næstu bæi og engum finnst neitt athugavert við að
liggja á símalínunni (ef einhverjir halda að símafundir séu
uppfinning nútímans, þá er það misskilningur). En þeir em
allir boðnir og búnir til aðstoðar um leið og eitthvað bjátar á
hjá náunganum. Þjóðhaginn í sveitínni er alltaf fus að rétta
hjálparhönd ef vélamar, sem nýi tíminn flytur með sér, láta
ekld að stjóm. Þegar sérvitur trúboði skýtur upp kollinum og
það spyrst út að hann getí ekld lagt sér til munns hýðislausar
kartöflur eða brauð úr hvítu hveiti, leggja húsmæðumar sig
í líma við að búa honum viðeigandi góðgerðir. Þegar lítíð
bam týnist mætir sveitin öll tíl að leita.
Það er hér sem skyldleiki Síðusagnanna með
fýrrnefhdum bernskuskáldskap Halldórs Laxness kemur
skýrast fram. Brekkukotsannáll og raunar margt af því sem
Halldór skrifaði síðar em eins konar harmljóð um horfinn
heim. Heim þar sem efnishyggjan, græðgin, hroldnn og
skeytíngarleysið vom ekki allsráðandi, heim þar sem menn
bjuggu að sínu, vom sáttir við sitt, en sinntu líka um hag
náungans. Trúum við því að slíkur heimur hafi nokkrn sinni
verið til? Því er best að hver svari fyrir sig. En ég mæli með
því að menn lesi bækur eins og Síðusögur Böðvars áður en
þeir gera það.
Jón Viðar Jónsson